එක්විසෙටුම්
(Equisetum). එක්විසෙටාලේස් (බ.) ගෝත්‍රයේ එක්විසෙටේසේ කුලයට අයත් මේ දක්වා අවිනෂ්ටව පවත්නා එක ම ශාක ගණය මෙයයි. එක්විසෙටුම් විශේෂ 25ක් පමණ ඇත. මේවා ඕස්ට්‍රේලියාව හැර ලෝකයේ අනෙකුත් සෑම ප්‍රදේශවල ම වාගේ ව්‍යාප්ත වී ඇත. ලංකාවේ බණ්ඩාරවෙල ප්‍රදේශයේ එක්විසෙටුම් හමු වේ. සමහර විශේෂ විල්වල හෝ වගුරුවල වැවේ තවත් සමහරක් සෙවණ හා තෙතමන ඇති ස්ථානවල බහුලය. වියළි පරිසරයන්හි වැවෙන විශේෂ කිහිපයක් ද ඇත. එංගලන්තයේ බහුල ලෙස වැවෙන එක්විසෙටුම් ආවෙන්ස් (avens) විශේෂය සමහරවිට හිරිහැරදායක වල් පැළෑටියකි. බොහෝ විශේෂවල බීජාණු ශාක (පරම්පරාප්‍රත්‍යාවර්තනය බ.) මීටරයකට වඩා උස නැත. එහෙත් නිවර්තන දකුණු ඇමෙරිකාවේ හමු වන එ. ගයිගන්ටෙයුම් නමැති විශේෂයෙහි වායව ශාඛා මීටර 12 ක් පමණ දිගය. ළඟ තිබෙන ගස් උඩට මේවා නගියි. එක්විසෙටුම් විශේෂවල උච්චර්මයෙහි බොහෝ සිලිකා (බ.) තිබේ. එබැවින් මේ ශාක නොයෙක් බඩු ඔප කිරීමට යොදනු ලැබේ.
එක්විසෙටුම් බීජාණු ශාකයට ශාඛා සහිත හරහට වැටුණු භූගත කඳක් (රෛසෝමයක්) තිබේ. මේ රෛසෝමය ගැට හා පර්ව වශයෙන් පැහැදිලි ලෙස විභේදනය වේ. සෑම ගැටයෙහි ම ශල්ක වැනි කුඩා පත්‍ර වලයක් තිබේ. වායව හා භූගත ශාඛා මේ ගැටවලින් පැනනැඟිය හැකිය. සමහර විට එක පර්වයක් පමණ දිගැති වට වූ කොට ශාඛාත් වර්ධනය වේ. මේ ආකන්ද මගින් බීජාණු ශාකයේ වර්ධක ප්‍රචාරණය සිදු කරනු ලැබේ. බොහෝ ශාකවලට බෙදුණු ආගන්තුක මුල් රෛසෝමයේ ගැටවලින් පැනනඟියි.
බොහෝ එක්විසෙටුම් විශේෂවල වායව ශාඛා දෙවර්ගයක් ඇත. මේ ශාඛා සමහරක් වඳය. සමහරක් සරුය. වඳ ශාඛා කොළපාටය. ඒවායේ සෑම ගැටයක ම පාර්ශ්වික ශාඛා වලයක් ඇත. බොහෝ විශේෂවල සරු ශාඛා නිර්වර්ණය;පාර්ශ්වික ශාඛා වලය නැත. අණ්ඩාකාර හෝ කේතුකාකාර හෝ සිලින්ඩරාකාර සංකේතුවක් (strobill) සරු ශාඛාවක අග ඇත. වායව ශාඛාවක සෑම පර්වයක් දිගේම ම දාර වැටී තිබේ. පර්වයේ දාර හා ගැටයේ පත්‍ර මාරුවෙන් මාරුවට ඇත. ගැටයකට ඉහළින් තිබෙන පර්වයේ දාර හා පහළින් තිබෙන පර්වයේ දාර මාරුවෙන් මාරුවට පිහිටා තිබේ. පැහැදිලි ලෙස පිළියෙල වූ කුහර පර්වවල දිග අතට පැතිර පවතියි. නොයෙක් අන්තර සෛලීය අවකාශයන්ගෙන් කෙරෙන කෘත්‍ය එක හා සමාන නොවේ. සමහර අවකාශ සාමාන්‍යයෙන් ජලයෙන් පිරී ඇත. අනික් ඒවායේ සෑම විට ම වාතය අඩංගු වේ.
එක්විසෙටුම් ශාකයේ කඳ අපිචර්මය, බාහිකය (cortex) හා ස්ථූණය (stele) යන තුනෙන් සකස් වී තිබේ. සමහර විශේෂවල බාහිකය හා ස්ථූණය අතර සීමාව පැහැදිලිය. එහෙත් අනික් විශේෂවල මේ සීමාව එතරම් පැහැදිලි නැත.
බීජාණුධානි සහිත ඡත්‍රිය උපාංගවලය කිහිපයක් එක්විසෙටුම් සංකේතුවල තිබේ. මේ උපාංගවලට බීජාණුධානිධර යයි ද කිය හැකිය. බීජාණුධානි 5 සිට 10 දක්වා ඇත. එක් එක් බීජාණුධානිය වට වූ අග්‍රයක් සහිත දිගටි සිලින්ඩරයකි. පරිණත වූ විට බීජාණුධානි තනි සිරස් රේඛාවක් දිගේ පැළී විවෘත වේ.
එක්විසෙටුම් බීජාණුධානි සුබීජාණුධානි වර්ගයට අයත්ය. එය තනි මුල් සෛලයකින් ආරම්භ වී හටගත්තක් නොවේ. එක් එක් බීජාණුවකට පටිතීරු සතරක් තිබේ. මේවාට පාජක (elaters) යයි කිය හැකිය. එහෙත් ඒවා ස්වභාවයෙන් බ්‍රියෝපීටා (බ.) පාජකවලට වෙනස්ය. ඒවායින් කෙරෙන කෘත්‍ය කවරේ දැයි ඉඳුරා කිව නොහැකිය. බීජාණුධානි පැළී යාමේ දී හෝ බීජාණු විසිරි යෑමේ දී හෝ මේ පාජක ආධාර විය හැකිය. පරිණත බීජාණු සාමාන්‍යයෙන් ලොකුය. ඒවායේ බොහෝ හරිතලව අඩංගු වේ.
බීජාණුව පැළවී එයින් බොහෝ ශාඛා සහිත කුඩා ප්‍රාක්තලසක් හෙවත් ජන්මාණු ශාකයක් (පරම්පරා ප්‍රත්‍යාවර්තනය බ.) විකාසනය වේ. සාමාන්‍යයෙන් ජන්මාණු ශාක වැවෙන්නේ මැටි සහිත පසෙත් ගංඉවුරු අද්දර තිබෙන මඩෙත්ය. ජන්මාණු ශාක දීර්ඝ කාලයක් පවතී. ලිංගික ඉන්ද්‍රියයන් පළමුවෙන් සෑදෙන්නේ ජන්මාණු ශාකයකට දවස් 30 සිට 40 දක්වා ගත වූ විටය. අණ්ඩාණුධානියේ නාලය පහළට ශුක්‍රාණුව පීනාගොස් සංසේචනය ඇති කරයි. එක් ප්‍රාක්තලසක බීජාණු ශාක කිහිපයක් විකාසනය විය හැකිය.
