ජදීදවාදය (Jadidism)
19 වන සියවසේ අගභාගයේ හා 20 වන සියවසේ මුල් අවධියේ රුසියානු අධිරාජ්‍යයට අයත් පවෝල්ෂියේ, ක්‍රිමියාවේ හා මධ්‍ය ආසියාවේ ව්‍යාප්ත ව පැවති මුස්ලිම් සමාජ - දේශපාලන ව්‍යාපාරයකි. සංස්කෘතික ක්ෂේත්‍රයේ ප්‍රතිශෝධන සිදු කිරීම එහි අරමුණ විය.
මේ ව්‍යාපාරයට සම්බන්ධ වූවෝ ජදීදයින් ලෙස හඳුන්වනු ලැබූහ. ඒ වචනය 'නව' 'අලුත්' යන අරුත් දෙන 'ජදීද්' යන අරාබි වදනින් නිෂ්පන්න වූවකි. ජදීදවාදය යන්න ගොඩනැගුණේ 'උසුල් - ඉ - ජදීද්' යන අරාබි වදන ඇසුරෙනි. එය 'නව ක්‍රමය' යන අරුත් දෙයි.
ආගමික විෂයයන් පමණක් නොව සෙසු විෂයයන් ද පාසල් විෂය මාලාවට ඇතුළත් කිරීම, යුරෝපා ආකෘතියේ අධ්‍යාපන ක්‍රමයක් මුසල්මානුවන් වෙනුවෙන් හඳුන්වා දීම, මුස්ලිම් ලබ්ධික සුළු ජන කොටස්වල ජාතික සංස්කෘතීන් වර්ධනය කිරීම, මුස්ලිම් කාන්තාවන්ට සම අයිතිවාසිකම් ලබා දීම, පූජක පක්ෂයේ ක්‍රියා පිළිවෙත් ප්‍රතිසංවිධානය කිරීම, පාසල්වල ඉගැන්වීම් කටයුතු ජාතික භාෂාවන්ගෙන් සිදු කිරීම ආදිය මේ ව්‍යාපාරයේ ප්‍රධාන අභිප්‍රායයන් විය.
ලිබරල් මතධාරීහු වූ ජදීදයෝ සර්වතුර්කිවාදීන් (Pan – Turkists) සමග සමීප සබඳතා පැවැත්වූහ. 1908 තුර්කි විප්ලවය මධ්‍ය ආසියාවෙහි ජදීදවාදයේ ව්‍යාප්තියට මහත් බලපෑමක් ඇති කෙළේ ය.
19 වන සියවසේ අටවන දශකයේ දී පැන නැගුණු මේ ව්‍යාපාරයට මුල් කාලයේ දී නිශ්චිත වැඩපිළිවෙලක්, ව්‍යවස්ථාවක් හෝ කේන්ද්‍රීය සංවිධානයක් නොවීය. එසේ වුවත් යම් යම් ජදීද ප්‍රකාශන, පුවත්පත් හා සඟරා වටා ඔවුහු ගොනු වී සිටියහ. පසු කලෙක බිහි වූ 'ඉත්තිෆක්-අල්-මුස්ලිමීන්' නමැති දේශපාලන පක්ෂ ජදීදයන්ගේ කාර්ය සාධනයේ මෙහෙයුම් බලවේගය බවට පත් විය. රුසියාවේ 1917 පෙබරවාරි විප්ලවයෙන් පසු, මධ්‍ය ආසියාවේ 'ශුරා-ඉ-ඉස්ලාම්' නමින් ද ක්‍රිමියාවේ 'මිල්ලි-ෆිර්කා' නමින් ද ජදීද දේශපාලන පක්ෂ බිහි විය. 1917 ඔක්තෝබර් විප්ලවයෙන් පසු ජදීදයන් පිරිසක් සෝවියට් පාලනය පිළිගත් අතර පුළුල් ස්වයං පාලනයක් අපේක්ෂා කළ සෙසු පිරිස සෝවියට් විරෝධී හමුදාවන්ට සහයෝගය දැක්වූහ. මධ්‍ය ආසියාවේ සෝවියට් පාලනය තහවුරු වීමෙන් පසුව ජදීදවාදය මර්දනය කරනු ලැබිණි. ඒ අනුව සෝවියට් විරෝධී පිල ගත් ජදීදයෝ වෙනත් රටවල පදිංචියට ගියහ. ඒ සමග ම ජදීදවාදයේ බලපෑම ද ක්‍රමයෙන් යටපත් විය.
රන්ජන දේවමිත්‍ර සේනාසිංහ
