(ප‍්‍රංස - Duchamp, Henri Robert Marcel) (28.07.1887-02.10.1968). ප‍්‍රංස-ඇමෙරිකානු චිත‍්‍ර ශිල්පියෙකි, ඩාඩාවාදයෙහි (
ඩාඩාවාදය බ.) සහ අභිතාත්විකවාදයෙහි කැපීපෙනෙන නියෝජිතයෙකි. චිත‍්‍ර සහ මූර්ති කලා පිළිබඳ න්‍යායාචාර්යවරයෙකි, චෙස්ශූරයෙකි, සංඛ්‍යාවෙන් අල්ප වුවත් නිර්මාණයන්හි ගැබ් වූ නව්‍ය අදහස් නිසා 20 වන සියවසේ ලලිත කලාවේ ඉතා බලසම්පන්න නිර්මාණකරුවකු ලෙස සැලකෙන තැනැත්තෙකි, නිර්මාණ කලාවේ විප්ලවකාරී වෙනසක් සිදු කළ, කලා නිර්මාණය සහ එදිනෙදා ජීවිතයේ භාවිත භාණ්ඩ අතර පැවති සීමාව බිඳදැමූ කලාකරුවා ලෙස සැලකෙන තැනැත්තා ය, ඇසට නොව මනසට සේවය කරනු වස් චිත‍්‍රය යොදා ගැන්මට ප්‍රෝත්සාහී වූ ශිල්පියෙකි, අනාගතවාදී (
චිත‍්‍ර කලාව බ.) චිත‍්‍ර කලා ගුරු කුලයේ නියෝජිතයෙකි.
ප‍්‍රංසයේ බ්ලෙන්විල්-ක්‍රෙවෝන්හි දී උපත ලද මොහුගේ සහෝදර සහෝදරියන් පස් දෙනාගෙන් තිදෙනෙක් ම සුප‍්‍රකට චිත‍්‍ර ශිල්පීහු වූහ. වැඩිමල් සහෝදරයින් වූ ජැක් වියෝන් (Jacques Villon), රේමන්ඞ් ඩූශැම්ප් වියෝන් (Raymond Duchamp-Villon) සහ බාල සොයුරිය සුසෑන් ඩූශැම්ප් (Suzanne Duchamp) ඔවුහු ය. චිත‍්‍ර හා කැටයම් ශිල්පියෙක් වූ, මවගේ පියා එමීල් නිකෝල්ගේ ආභාසයෙන් ඔවුහු නිර්මාණ කලාවට බටහ. අනාගත වෘත්තිය තෝරා ගැනීමේ දී ඔවුනට සිය පියාගෙන් පුළුල් නිදහසක් ලැබුණි. සීයාගේ නිර්මාණ මොවුන් විසූ නිවස පුරා එල්ලා තිබූ බැව් පළ
වේ. වයස අවු.10-17 දී ඔහුගේ වැඩිමහල් සහෝදරයින් මෙන් රූවාන්හි (Rouen) පාසලක උගත්තේ ය. එහි කැපී පෙනෙන සිසුවෙක් නොවුණ ද ගණිතය විෂයට සමත්කම් පෑවේ ය. 1903 දී පාසලේ කලා නිර්මාණ තරගයකින් ජය ලැබීමට මොහු සමත් විය. වයස අවු.14 දී චිත‍්‍ර කර්මය කෙරේ බැරෑරුම් ව නැඹුරු විය. එකල නිර්මාණය කළ සිය නැඟනියගේ ආලේඛ්‍ය චිත‍්‍ර සුරක්ෂිත ව තිබේ. ධාරණාවාදී (impressionism) ගුරුකුලයට නෑකම් කියන මොහුගේ පළමු භූ දර්ශන චිත‍්‍ර නිර්මාණය වනුයේ 1902 දී ය. 1904 දී පැරිස් නුවරට සංක‍්‍රමණය වන මොහු ආර්. ජුලියාන්ගේ ඇකඩමියෙහි (Académie Julian) ඉගෙන ගැනීමට උත්සාහ දැරූ නමුත් එය සාර්ථක නොවී ය. එකල ඔහුගේ නිර්මාණ ස්වාධීන ලක්ෂණ නොදැරූ නමුත් පෝල් සෙසාන්ගේ (Paul Cézanne) සහ හෙන්රි මැතීස්ගේ (Henri Matisse) ෆැවිවාදී (Fauvism) නිර්මාණවලට සමීපත්වයක් දැක්වී ය. එකී චිත‍්‍ර කලා ප‍්‍රවණතාව අඩපණ ව ගිය පසු ඔහු විසින් නිර්මිත ඒ ආරේ නිර්මාණ ඔහුගේ මුල් අවධියේ හොඳම නිර්මාණ අතරෙහි ලා සැලකේ.
තම සහෝදරයින් දෙදෙනා මඟින් ඝනිකවාදය (cubism) පිළිබඳ අවබෝධ කොට ගත් මොහු, ඇල්බට් ග්ලයිසිස් (Albert Gleizes), ජීන් මැට්සිඟර් (Jean Metzinger) වැනි චිත‍්‍ර ශිල්පීන් සම්බන්ධ ව සිටි 'දෙ ප්‍යූතො'
(De Puteaux) නම් චිත‍්‍ර ශිල්පී කණ්ඩායමට ඇතුළත් ව සිටියේ ය. එහෙත් ඝනිකවාදය ඔස්සේ සිදු කෙරෙන නිර්මාණ සංවිධිත සහ අතිශය ස්ථායී ලක්ෂණ දරන බව වටහාගත් මොහු 'අර්ධ යථාර්ථවාදයේ' (semirealism) සිට 'වස්තු විරහිතව' (nonobjective) චලිත නිරූපනය කෙරේ නැඹුරු විය. එනයින් ඔහු අනාගතවාදයට සහ වියුක්තනවාදයට (abstractionism) සමීප විය. 1910-1920 දී පෙරටුගාමී නවරැල්ලෙන් (Avant-garde) ලත් ආභාසය මොහුගේ නිර්මාණ කෙරෙන් විශද වේ. එමඟින් ඩාඩාවාදයටත් අභිතාත්විකවාදයටත් මෙතෙමේ සමීප විය. ‘පඩිපෙළින් බසින නිරුවතිය’ (1912) එකල ඔහු අතින් නිමි මහත් ආන්දෝලනාත්මක නිර්මාණය වේ. එම නිර්මාණය මඟින් වස්තු විරහිත සිනමාත්මක ධ්වනියක් චිත‍්‍රයෙන් ගම්‍ය කිරීමට මොහු සමත් විය. එය චිත‍්‍ර කලාවේ නවමු අද්දැකීමක් විය. 'සිය තනිකඩයින් විසින් නිරුවත් කෙරුණු මනාලිය, මුහුණු දෙකකින් නිරූපිත එකිය' (1915-1923) හෙවත් 'මහා විදුරු ඵලකය' නමින් වඩාත් ප‍්‍රකට නිර්මාණය ඊයම් පත්, විද්‍යුත් විලායක කම්බි සහ දූවිලි යනාදී ද්‍රව්‍යයන්ගෙන් නිර්මිත, විවිධ අර්ථකථන ජනිත කළ, භෞතික විද්‍යාත්මක වශයෙන් ද විශිෂ්ට
චිත‍්‍රයකි. එසේ වුවත් ඔහු තමා වෘත්තීය චිත‍්‍ර ශිල්පියකු නොවන බව අවධාරණය කළ අතර සාම්‍්‍රදායික අරුතික් ගත් කල ඔහු චිත‍්‍ර කර්මයෙහි නියැළුණේ කලාතුරෙකිනි. ඒ වෙනුවට කලාලෝලීන් කම්පනයට පත් කළ 'නිමි භාණ්ඩ' (ready-made) ක‍්‍රමය පුළුල් වශයෙන් භාවිත කෙළේ ය. එමඟින් ශිල්පියාගේ අභිමතය පරිදි තෝරාගැනීම සිදු කොට අත්සන යෙදීමෙන් එකී භාණ්ඩය කලා නිර්මාණයක්, ප‍්‍රදර්ශන හෝ කෞතුකාගාර භාණ්ඩයක් බවට පත් කරනු ලැබේ. 'පාපැදි සකය' (1913), 'බෝතල වියලනය' (1914), 'ජල මල' (1917) වැනි නිර්මාණ මේ ගණයට වැටේ. එකල ඔහු විසින් කරන ලද නිර්මාණ සංඛ්‍යාවෙන් අල්ප ය. එහෙත් ඒවා ප‍්‍රකෝපය අවුලූවා තබන සෙල්ලක්කාරී ලක්ෂණ දැරී ය. මෙම නිර්මාණවලට එහි කතුවරයා විසින් දීර්ඝ විස්තර සහිත විශ්ලේෂණාත්මක සටහන් යොදනු ලැබිණි. 1920 ගණන්වල දී මොහු 'ඩාඩා' කණ්ඩායමේ සහ අභිතාත්විකවාදීන්ගේ සාමූහික ක‍්‍රියාකාරකම්වලට උද්‍යෝගයෙන් සහභාගී විය. ඩාඩාවාදීන්ගේ සඟරා සහ වාර ප‍්‍රකාශනයන්හි මොහුගේ ලිපි නිතර පළ කෙරිණි. ඔවුන්ගේ චිත‍්‍රපට කිහිපයක රූගත කිරීම්වලට ද මොහු සහභාගී විය. ඒ අතරින් රෙනේ ක්ලෙයාර්ගේ Entr'acte (විරාමය) (1924) නමැති චිත‍්‍රපටය බෙහෙවින් ජනප‍්‍රිය විය. ඉන්පසු නිර්මාණ කලාවෙන් ඈත් වූ මොහු චෙස් ක‍්‍රීඩාව කෙරේ වැඩියෙන් නැඹුරු විය. ප‍්‍රංසයේ ජාතික තරගාවලි කිහිපයකට සහභාගී වූ මොහු චෙස් ක‍්‍රීඩා වාර්තාකරුවෙක් ද ලේඛකයෙක් ද විය. එහෙත් තවත් දශක කිහිපයක් පුරා ඔහු ඇමෙරිකානු කලා කරලියේත් ජාත්‍යන්තර පෙරටුගාමී නවරැල්ලේත් අතිශය බලසම්පන්න චරිතයක් විය.
1942න් පසු ඇ.එ.ජ.යේ වැඩිපුර වාසය කිරීමට වන් මොහු 1955 දී එරටේ පුරවැසිභාවය ලබා ගත්තේ ය. මෑන් රේ (Man Ray) ඇතුළු කිහිප දෙනකු සමඟ එකතුව 'ඇනෙමික් සිනමා' (Anemic Cinema) (1926) නමින් පර්යේෂණාත්මක සිනමා පටයක් නිර්මාණය කෙළේ ය. සාමාන්‍ය ලෝකයේ සෞන්දර්යාත්මක වටිනාකම් වෙනුවට තමාගේ නව ලෝකයේ සෞන්දර්යාත්මක වටිනාකම් ආදේශ කිරීමට මොහු ආක‍්‍රමණකාරී ව බුද්ධිපරමවාදය අවිය කොට ගත්තේ ය. ජනකාන්ත කලාව (pop art), අවමතාවාදය (minimalism), සාංකල්පික කලාව (conceptual art) වැනි 20 වන සියවසේ දෙවන භාගයේ කලා ප‍්‍රවණතා නිර්ණය කරනු පිණිස මොහුගේ නිර්මාණ කෙරෙන් සිදුවූ බලපෑම විශාල ය.
ප‍්‍රංසයේ න්‍යුලි සූ සැන්හි දී (Neuilly-sur-Seine) 81 හැවිරිදි වියේ දී මිය ගිය මොහුට බුහුමන් පිණිස 2000 සිට නූතන කලා ක්ෂේත‍්‍රයේ නිර්මාණ වෙනුවෙන් තරුණ චිත‍්‍ර ශිල්පීන් වෙත ප‍්‍රංසයේ පිරිනැමෙන විශාලතම ප‍්‍රදානය මොහුගේ නමින් නාමිත ය.
කර්තෘ: රන්ජන දේවමිත‍්‍ර සේනාසිංහ
(සංස්කරණය නොකරන ලද-2022)
