අග්‍රබෝධි විහාරය
දකුණු පළාතේ වැලිගම කෝරළයට අයත් වැලිගම නගරයෙහි පිහිටි සුප්‍රසිද්ධ පෞරාණික විහාරයකි. මෙය ලක්දිව බුදු සසුන පිහිටවූ සමයෙහි සිට ම වාගේ පැවත එන සිද්ධස්ථානයක් බව පෙනේ. දෙවන පෑතිස් රජුගේ නියමයෙන් ලක්දිව නොයෙක් තන්හි රෝපණය කරන ලද දෙතිස් ඵලරුහ බෝධීන්ගෙන් එකක් වැලිගම විහාරයෙහි පිහිටවූ බව සිංහල බෝධි වංශයෙහි දැක්වේ. මේ හේතුව නිසා ම මෙම සිද්ධස්ථානය අග්‍රබෝධි විහාරය යන නමින් ප්‍රකට වී යයි සිතිය හැකිය. තිසර, පරෙවි, කොවුල් යන සන්දේශවල මෙම විහාරය වර්ණනාකර තිබේ. පොළොන්නරුවේ රජ පැමිණි කල්‍යාණවතී බිසවගේ (1202–1208) රාජ්‍ය සමයෙහි ආයස්මන්ත සෙනෙවිරදුන්ගේ මෙහෙයීමෙන් දේවාධිකාර නම් ඇමතියකු විසින් වැලිගම විහාරයක් සහ රාජකුලවඩන නම් පිරිවෙනක් ද කරවන ලදි. (මහාවංසය, 80 පරිච්ඡේදය). 1302 පමණේ දී රජ පැමිණි සතරවන පරාක්‍රමබාහු රජු විසින් එම විහාරය සඳහා පරාක්‍රමබාහු ප්‍රාසාදය නම් වූ දෙමහල්පායක් කරවා ඇල්ගිරිය (සාලිගිරි) නම් ගම්වර ද පුදන ලදි. (මහාවංසය 90 පරිච්ඡේදය). සතරවන බුවනෙකබා රජු (1346–1353) සමයෙහි සේනාලංකාධිකාර සෙනෙවිරදුන් විසින් අක්බෝ වෙහෙරෙහි අටළොස් රියන් පිළිමගෙයක් කරවූ බව නිකාය සංග්‍රහයෙහි සඳහන් වේ. මෙම පිළිමගෙය විස්තර කරන තිසර සන්දේශයෙහි "පෙර වූ අයම් විතරින් මඳකුත් නොහැර"යි දැක්වූ හෙයින් පෙර රජුන් කරවූ පිළිමගෙය ඒ සැටියෙන් ම පිළිසකර කරවන ලද බව පෙනේ.
අවුරුදු දහස් ගණනක් මුළුල්ලෙහි සැදැහැති රජඇමතියන් විසින් දියුණු තත්වයකින් පවත්වා ගෙන එන ලද අග්‍රබෝධි විහාරය පෘතුගීසින් විසින් විනාශයට පමුණුවන ලදින් ජරාවාසයට පත්විය. අනතුරුව කීර්ති ශ්‍රී රාජසිංහ රජු (1747-1782) දවස වැලිවිට සරණංකර සංඝරාජයන්ගේ ශිෂ්‍ය අගලකඩ ධම්මරක්ඛිත හිමිපාණන් විසින් විහාරය ප්‍රතිසංස්කරණය කරවන ලදි. කීර්ති ශ්‍රී රාජසිංහ රජුගෙන් පසු සිහසුනට පත් රාජාධිරාජසිංහ රජු (1780–1798) විසින් විහාරස්ථානයට කරන ලද පූජා ආදිය සඳහන් වන ශිලාලේඛනයක් අග්‍රබෝධි විහාරයෙහි පිහිටුවා ඇත. පසු කාලයේ දී අග්‍රබෝධි විහාරය ඉහමත් දියුණුවකට පත් වූ බව පෙනේ. බද්දේගම සිරි ධම්මරතන නාහිමියන් විහාරාධිපති ධුරය ඉසුලූ කාලයෙහි මෙහි අග්‍රබෝධි යන නාමයෙන් පරිවේණස්ථානයක් ද පිහිටුවන ලදි. අග්‍රබෝධි විහාරය අදත් දකුණු පළාතේ සුප්‍රසිද්ධ සිද්ධස්ථානයක් ව පවතී.
දැනට මෙහි අග්‍රබෝධි විහාරය සහ වැලිගම්ගණේ විහාරය යයි විහාරස්ථාන දෙකක් ඇත ද පුරාතනයෙහි මේ විහාරද්වය ම එකක් විය. වැලිගම්ගණේ යන නමින් හැඳින්වෙනුයේ ඉහත සඳහන් කළ පැරණි රාජකුලවඩන විහාරය වේ. කල්‍යාණිවතී රැජිනගේ සමයෙහි කරවූ රාජකුල වඩන නම් පිරිවෙන වැලිගම්ගණේ විහාරයෙහි පිහිටි හෙයින් ද, එම පිරිවෙන පිහිටි ස්ථානය "භික්ෂුන් විසු ශාලාව තුබූ වත්ත" යන අරුත් ඇති "ගණහලාවත්ත" නමින් දැනට හැඳින්වෙන බැවින් ද මෙම ස්ථානයෙහි පුරාණ අග්‍රබෝධි විහාරයට අයත් සංඝාවාසයක් වූ බව පෙනේ. සතරවන බුවනෙකබා රජු විසින් පිහිටුවන ලද ගල් සන්නසක ඔහු විසින් ඉදිකරවන ලද සක්මන් මළුවක් ගැන ද විහාරයට පූජා කරන ලද වස්තු සම්භාරයන් ගැන ද සඳහන් වේ.
අවලෝකිතේශ්වර (නාථ) බෝධිසත්වයන්ගේ යයි සැලකෙන රූපයක් නෙළා ඇති සුප්‍රසිද්ධ කුෂ්ටරාජගල (බ.) ද, සන්දේශ සාහිත්‍යයෙහි වර්ණනා කරන ලද මහනැවියා පොකුණ (බ.) ද, අග්‍රබෝධිවිහාරයේ සිව්මහදේවාලවලින් එකක් සේ ගැණෙන තිරුවාල කෝවිල සහ රාක්ෂ මුහුණු කන්ද නමැති ගල්කුළ ද අග්‍රබෝධි විහාරය බද පෙදෙසෙහි ම පිහිටි වැදගත් ඓතිහාසික ස්ථානයෝයි.
(සංස්කරණය:1963)
