අම්බලම
යානවාහන දුර්ලභ වූ පුරාණ කාලයෙහි මාර්ගිකයන්හට අතරමඟ නැවතී විඩා සන්හිඳුවා ගැනීම පිණිස මාර්ගාසන්නයෙහි ඉදිකරන ලද ශාලා විශේෂයෙකි. සංස්කෘත ග්‍රන්ථයන්හි විශ්‍රාම ශාලා, මඨසභා, උත්තරණශාලා නමින් ද, පැරණි සිංහල ග්‍රන්ථයන්හි සාලා, ඉසුඹුහල්, ඇඹුල්, මාවත්මඩු නමින් ද මෙම ගෘහ විශේෂය හැඳින්විණ. කල් යෑමේ දී ඒවා මඩම්, අම්බලම් යන නම්වලින් හැඳිනෙන්ට වන. මේවාට මාවත්මඩු නාමය ව්‍යවහාරය වනුයේ මාවත් බඩ තැනවුණු හෙයින් විය යුතුය. දුරුකතර මං ගෙවා යා යුතුව තුබුණු පුරාතනයෙහි ලොවැ කවර රටෙකත් මං අසබඩ ගිමන්හල් තිබෙන්නට ඇතැයි සිතිය හැකිය.
අවන්හල්, පොදුනිවාස යනාදි තේරුම් ගෙන දෙන "ඉන්" (inn) නම් නිවාස වර්ගයක් බටහිර රටවල විය. ගමන් යන්නන් සඳහා පිටිසරබදව තුබුණු කුඩා විවේකාගාරත් පෙරදිග රටවල සංචාරක වෙළඳුන් නවාතැන් ගත් ස්ථානත් ඇමෙරිකන්වරු එනමින් හැඳින්වූහ. රෝමන් යුගයෙහි රාජ්‍ය සේවකයන්ටත් විශේෂ අමුත්තන්ටත් නවාතැන් පිණිස ස්ටබුලාරියා නමින් ශාලා තිබුණේ ය.
රෝම අධිරාජ්‍යයෙහි පැවති "ඉන්" නම් වූ ගිමන්හල් විශේෂය මගීන්ට හා වන්දනාකරුවන්ට සේවය උදෙසා ඇරඹුණු බැව් පෙනේ. මුල් කාලයේ දී බ්‍රිතාන්‍යයේ හා ක්‍රිස්තුභක්තිය වැලඳගත් ජනයා සිටි යුරෝපීය රටවල ඇති වූ ගිමන්හල් මගීන්ගේ විඩා සන්හිඳුවා ගැනීම පිණිස පිහිටුවන ලද්දාවූ ආයතනයෝ ය. මේවා මැටි බිමකින් හෝ ගල් ඇල්ලූ බිමකින් යුක්ත විය. නිදාගැනීම පිණිස වෙන ම කාමර නොවීය. ආහාරය තමන් විසින් ම පිළියෙල කර ගත යුතු විය. මුල් යුගයේ වන්දනාගමන් මාර්ගයන්හි පළින් පළ පැවැති මේ "ඉන්" ගිමන්හල් අපේ අම්බලම් හෙවත් මඩම්වලට ඉතා හුරු විය. එහෙත් මධ්‍යකාලීන හා නූතන අවරදිග ඉන්" අම්බලම්වලට හාත් පසින් ම වෙනස් වූ මෙරට තානායම් වැනි අවන්හල් විශේෂයකි.
ධර්මාශෝක මහරජු ක්‍රෝශ අටින් අටටත්, ලක්දිව බොහෝ රජවරුන් සුදුසු ස්ථානවලත් අම්බලම් කරවූ බව ඇතැම් ශිලාලේඛනයන්හිත් ඉතිහාසය ග්‍රන්ථයන්හිත් සඳහන් වේ. තිසාවැව හෙය මත්තෙහි කරන ලද විශ්‍රාම ශාලාවක් ගැන අත්තනගලු වංශයෙහි සඳහන් වේ. තුදුස්වන සියවසෙහි ලක්දිව දකුණු දෙස වැලිතොට, වැල්ලේමඩම ආදි තැන්වල පිහිටි අම්බලම් ගැන සන්දේශ සාහිත්‍යයෙහි දැක්වේ. ගිරා සන්දේශයෙහි රාජ වර්ණනාවට ස්ථාන කරන ලද්දේ අම්බලමෙකි. මෙම අම්බලම්වල නැවතී විඩා හරින අවස්ථාවල දී මගීන් එක් රැස්වී නොයෙක් කථා සල්ලාපයන්හි යෙදී හුන් බව එම සාහිත්‍යය කෘතිවලින් පැහැදිලි වේ. අම්බලමක ලැඟුම් ගත්තහු විසින් යම් අහරක් ගෙනවුත් හෝ එහි දී උයා පිහාගෙන හෝ අහරකිස කොට යාම සිරිතක්ව පැවැත්තේය.
මගීන්ගේත් මහණ බමුණු ආදීන්ගේත් ප්‍රයෝජනය සඳහා විශ්‍රාම ශාලා කරවීම මෙලෝ පරලෝ වැඩ සාදන මහා පුණ්‍ය කර්මයක් ලෙස බෞද්ධයන් මෙන් හින්දූහු ද සැලකූහ. එසේ ම ඒවා කඩා බිඳ දැමීම, අපවිත්‍ර කිරීම ආදිය මහත් පාපී ක්‍රියා ලෙස ද පැවැසේ.
සාමාන්‍යයෙන් අම්බලමක් පිහිටුවන ලද්දේ මිනිසුන් නිතර යන එන මාවතක් අසල හෝ මාර්ගය මැදිවන සේ හෝ මංසන්ධියක් අසල හෝ වේ. ජල පහසුව ඇති තොටුපළවල් අසල පුරාණයේ දී විශ්‍රාමශාලා පිහිටුවන ලදි. ජල පහසුව නොමැති තැන්වල ළිං පොකුණු වැනි ජලාශයන් තනන ලද බව පෙනේ. ඒ අසල සෙවණ ගෙන දෙන වෘක්ෂයන් රෝපණය කිරීම ද සිරිතක් විය. අම්බලම් තැනීම ඇතැම්විට සමූහයක් විසින් හෝ එක් පුද්ගලයකු විසින් පින් සලකා කරවන ලදි. අතීතයේ දී අම්බලම ගම් සභා රැස්වීම් ශාලාවක් වශයෙන් ප්‍රයෝජන ගත් බව ද පෙනේ.
පැරණි ඉන්දියාවෙහි ක්‍රමවත් සැලැස්මක් අනුව ඉදි කළ අම්බලමක නොහොත් විශ්‍රාම ශාලව විස්තරයක් උම්මග්ග ජාතකයෙහි දැක්වේ: "මහ බෝසතාණන්වහන්සේ මෙ තැන...... සුළං අමන කල්හි වේවයි වැසි වස්නා කල්හි වේවයි අවුපහරන කල්හි වේවයි නොමිරිකී ඉඳිනට සිටිනට වැදහෝනට යෝග්‍ය කොට ගෙයක් කරවම්හ; එක එකා එකි එකී මස්සක් බැගින් ගෙනෙවයි වදාළ සේක...... උයිත් වදාළ ලෙස ම කළහ. ඒ මසු දහස ගෙන...... ඒ ඒ ශාලායෙහි යම් පරිද්දෙන් දුක්පතුන් වසන තැන එක් ස්ථානයක වී ද එසේ ම දුක්පත් ගෑනුන් වදන තිඹිරිගෙය එක් තැනකය, ආගන්තුක මහණ බමුණක් වසන තැන, ආගන්තුක වෙළෙඳුන්ගේ බඩු තබන තැන.... පිටතින් දොරකඩ තබා..... විධාන කොට කරවූ සේක. එහි ම කෙළිමඩුල්ල ද විනිශ්චයශාලාව ද ධර්මසභාව ද කරවු සේක..... නිමියාවූ ශාලායෙහි සිත්තරුන් ගෙන්වා... ඇලුම් කටයුතු සිත්තම් කරවා............. පොකුණක් කණවා.......... පොකුණු තෙර...... උයනක් ද කරවා......... දන්වැට තැබවුහ....." මෙම පාඨයෙන් අංග සම්පූර්ණව කැරවුණු විශ්‍රාම ශාලාවක සැලැස්ම පමණක් නොව ඒ ශාලා කරවීමට වුවමනා බරපැන් ලබා ගත් අයුරුත් පැහැදිලි වේ.
ලංකාවේ, විශේෂයෙන් උඩරට පැරණි අම්බලම් අතුරෙහි බොහොවිට කලාත්මක නිර්මාණයක් මූ බව දැනටත් ශේෂව ඇති ඇතැම් අම්බලම්වලින් ද සමහරෙක නටබුන් අනුසාරයෙන් ද සිතාගත හැකිය. ලීයෙන් හෝ ගලින් කරන ලද කුලුනු පමණක් නොව යටලී ආදිය ද ඇත් රූප, සිංහ රූප වැනි සත්ව රූප, මල් පෙති, ලියකම් ආ විසිතුරු කැටයමින් අලංකෘත විය.
පැරණි අම්බලමක් නොහොත් විශ්‍රාම ශාලාවක් තැනූ ආකාරය පිළිබඳව සද්ධර්මරත්නාවලියෙහි මහාලී ප්‍රශ්න වස්තුවෙන් ද වැදගත් තොරතුරු හෙළිදරව් වේ. මාවත්බඩෙක යන එන්නවුන් සැතපෙන ලෙස තරපවුරු කොටලා සිව්රැස් ගෙයක් තනවා කැණිමඬල නංවා ශාලාව නිම වූ බවත්, පොහොසතුන්, දුක්පතුන් හා ගිලනුන් පිණිස තුන් භාගයක් කොටලූ බත් එම කථාවෙන් කියැවේ. එසේ ම ශාලාව අසල කොබෝළීල ගසක් ද, පොකුණක් සහ මල්වත්තක් ද කරවන ලදි. ඉහත කී විශ්‍රාම ශාලාවේ සැලැස්ම අප විසින් අම්බලම් නමින් හඳුන්වනු ලබන ශාලාවල සැලැස්මට බෙහෙවින් සමාන බව හැ‍ඟේ.
අම්බලමක් සාමාන්‍යයෙන් එක් කැණිමඬලක් යොදා සැදි පියසි සතරකින් ද, වටේට තාප්ප බිත්ති (තරපවුරු) වලින් ද යුක්ත වූ සතරැස් ශාලාවක් වේ. අම්බලම් තැනීම පිණිස ගඩොල්, මැටි, ගල් ආදිය පාවිච්චි කරන ලදි. නවාතැන් පිණිස පැමිණෙන පූජකාදීන්ගේ පාවිච්චිය පිණිස කාමර එකක් හෝ කිහිපයක් සහිතව ඉදි කරනු ලැබූ අම්බලම් ද පුරාණයෙහි පැවැති බව පෙනේ. මෙම අම්බලම් දර්ශනීය කැටයම්වලින් හා චිත්‍ර කර්මාන්තාදියෙන් අලංකාර කොට තුබූ බව ද පැහැදිලි ය. දෙවිනුවරට මොබ දී හමුවූ මාවත් මඩුවෙහි කණු "නර සුර පෙතැලි රූ කැටයම් පිඩුව කළ" බව පරෙවි සන්දේශය කියයි. අලංකාර කැටයම් ගහන වූ පුරාණ අම්බලමක් දඹදෙණියේ සිට අනුරාධපුරයට යන මාර්ගයෙහි පනාවිටිය නම් ග්‍රාමයෙහි ඉදිකොට ඇත්තේය. මෙය දැනට අතිශයින් ජරාවාසව පවතී. ආඬි අම්බලම, වල් අම්බලම, අම්බලන්ගොඩ, අම්බලන්තොට ආදි ග්‍රාම නාම ඒ ඒ ප්‍රදේශ ආශ්‍රිත අම්බලම් නිසා සැදුණු බව සිතිය හැකි ය.
පුරාතනයෙහි විශ්‍රාම ශාලාවන් සහ අම්බලම් අතර වෙනසක් නොතිබුණ ද, මෙකල ඒවා අතර බලවත් වෙනසක් දක්නා ලැබේ. යානවාහන පහසුකම් ඇතිවත් ම අම්බලම් භාවිතය ද ක්‍රමයෙන් අඩු විය. ඉතා ශීඝ්‍රව ජරාවාසයට පත් වූ අම්බලම් මෙකල යාචකාදීන්ගේ ලැගුම් ගෙවල් බවට පරිවර්තනය වී ඇත. තවද මෙකල දක්නා ලැබෙන විශ්‍රාමශාලා වන්දනාකරුවන් රැස්වන ස්ථානවල ඉදිකර ඇති විශාල ශාලාය. නොයෙක් පුද්ගලයන් විසින් හෝ සංස්ථාවන් මගින් හෝ එම විශ්‍රාම ශාලාවන් පාලනය කැරෙන හෙයින් ඒවා දියුණු තත්ත්වයක පවතී.
ඉන්දියාවේ ද මෝගල් යුගයෙහි අම්බලම් හෙවත් විසුම්හල් තිබුණේ ය. ඒවාට "මුසාව්ර් ඛානා" යයි කියන ලදි. මගීන්ට නැවතී සිටින්නටත් ආහාර පිසගැනීමටත් ඒ ස්ථාන ප්‍රයෝජනවත් විය. මේ වර්ගයේ අම්බලම් රැකබලා ගැනීමට බාරකරයකු ද සිටි බව පෙනේ.
(සංස්කරණය:1963)
