අස්කියා මුහම්මද් I
(?—1543). මහා අස්කියා යන නමින් ද ප්‍රකටව සිටි මෙතෙම අප්‍රිකාවේ විසූ ශ්‍රෙෂ්ඨ අධිරාජයන් කීපදෙනා අතුරෙහි ලා ගැණෙයි. මුල දී සොන්ඝායි අධිරාජ්‍යයේ (සොන්ඝායි අධිරාජ්‍යය බ.) සොන්නි අලි නම් රජු යටතේ සේනාපති පදවියක් දැරූ අස්කියා එම අධිරාජ්‍යයේ කිරුළු පැලඳීමට කලින් දැරූ නම මුහම්මද් තූර් යනුයි.
නීග්‍රෝ වර්ගයට අයත් භක්තිමත් ඉස්ලාම් ලබ්ධිකයකු වූ අස්කියා 1493 සිට 35 වසක් සොන්ඝායි අධිරාජ පදවිය දරමින් ඉස්ලාම් භක්තිය අප්‍රිකාවේ පතළ කිරීමට මහත් වෙහෙසක් ගත්තේය. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් සුඩානය ද ඇතුළු මුළු බටහිර අප්‍රිකාවේ ම ඉස්ලාම් භක්තිය මුල් බැස ගත් බැව් පෙනේ. පසුව ඔහු සුඩානයේ කාලිප් හැටියට ද ප්‍රකාශ කරනු ලැබීය.
1498 සිට 1520 දක්වා කාලයේ දී අස්කියා තම අධිරාජ්‍යය විශාල කිරීමෙහි යෙදුණේය. මාලි (බ.) ප්‍රදේශයේ සිට නැගෙනහිර දිගින් වූ කානෝ සහ කත්සිනා යන ප්‍රදේශ දක්වා ද උතුරෙන් සහරා කාන්තාරය දක්වා ද වූ රටවල් ඔහු විසින් යටත් කරගන්නා ලදි. සොන්ඝායි අධිරාජ්‍යය අන් කවර කලක දී වත් ඔහුගේ කාලයේ දී තරම් විශාල නොවීය.
පළමුවන අස්කියා මුහම්මද් ශ්‍රෙෂ්ඨ පුද්ගලයකු හැටියට සලකනු ලබන්නේ විශාල අධිරාජ්‍යයක් ගොඩනැඟූ නිසා ම නොවේ. නියම සංවිධානයකින් හෙබි ආණ්ඩුක්‍රමයක් ඇති කිරීමෙන් රටේ අභ්‍යන්තර සාමයට හා දියුණුවට ද ඔහුගෙන් ඉමහත් සේවයක් ඉටුවිය. යටත්වැසි කාටත් සාධාරණ ලෙස යුක්තිය ඉෂ්ට කළ හෙතෙම ප්‍රඥාවන්තව රට පාලනය කෙළේය. අධිරාජ්‍යයේ නිවැසි සුළු ජාතිකයන්ට සම්පූර්ණ සිවිල් නිදහස හා සාධාරණ අයිතිවාසිකම් දීමෙන් ඒ විශාල අධිරාජ්‍යය සෙමෙහි තබා ගැනීමෙහි සමර්ථ වූ අස්කියා රටේ ආරක්ෂාව පිණිස විශාල වූ නිත්‍ය සෙබළ හමුදාවක් ද ඇති කළේය. පාලනය පිරිහී යා නොදී රට රැකගැනීම පිණිස අධිරාජ්‍යය පාලන කොටස් කීපයකට බෙදා ප්‍රදේශ ආණ්ඩුකාරයන් පත් කෙළේය. ඒ අතර ම අධිරාජ්‍යයේ ආර්ථීක දියුණුව ද අධ්‍යාපනයේ හා සංස්කෘතියේ දියුණුව ද පිණිස තමාගෙන් විය යුතු සේවය ඉටු කිරීමට හේ අමතක නොකළේය.
හෙතෙම විශාල ළිං කණවා වියළි කාන්තාර ප්‍රදේශයන් අස්වද්දා ගොවිතැන දියුණු කෙළේය. වෙළහෙළඳාම් දියුණුව සඳහා වෙළෙඳ පොළවලට පරීක්ෂකයන් පත්කොට, නියම මැනුම් කිරුම් ක්‍රම ඇති කෙළේය. ඔහුගේ කාලයේ දී ජෙන් නගරය අභ්‍යන්තර වෙළෙඳ මධ්‍යස්ථානය බවට පත්වූ අතර ටිම්බක්ටු නුවර ජාත්‍යන්තර වෙළෙඳ පොළක් බවට පත්විය. අධ්‍යාපනයේ දියුණුව උදෙසා ද නොමැකෙන සේවයක් මේ අප්‍රිකානු නරශ්‍රෙෂ්ඨයාගෙන් ඉටුවිය. මේ රජ වලටා, ගාඕ, ටිම්බක්ටු හා ජෙන් යන නගරවල විශ්ව විද්‍යාලයන් ඇති කෙළේය. අස්කියාගේ පාලනය යටතේ (ටිම්බක්ටුහි) සංකෝර් නම් විශ්වවිද්‍යාලය එවක ලෝකයේ ශ්‍රෙෂ්ඨතම අධ්‍යාපන පීඨයක්ව පැවැත්තේය. තමා භක්තිමත් ඉස්ලාමිකයකුව සිටිමින් ම අන්‍යාගමිකයන් හට ආගමික නිදහස දුන් මේ අධිරාජයා පැරණි අප්‍රිකානු ඇදහිලිවලට ධෛර්යය දීමක් වශයෙන් දෝ මළවුන් හා භූතයන් ඇදහීම පිළිබඳව නායක පූජකයකු පත් කෙළේය.
පළමුවන අස්කියා මුහම්මද් බටහිර අප්‍රිකානු සොන්ඝායි අධිරාජ්‍යයෙහි පහළ වූ ශ්‍රෙෂ්ඨතම පාලකයා බව නිසැකයෙන් පිළිගනු ලබන අතර සමහර ඉතිහාසඥයෝ අප්‍රිකාවේ අන් කවර පෙදෙසකවත් මෙතරම් ශ්‍රේෂ්ඨ අධිරාජයකු කවදාවත් පහළ නොවූ බව පවසති.
ඔහුගේ අවසාන කාලයේ දී පුත්‍රයන් අතර සිහසුන ගැන ඇති වූ වියවුල් නිසා 1528 දී ඔහුට රජකම අත්හැර දැමීමට සිදුවිය. ඉන් පසු දුඃඛිත ජීවිතයක් ගෙවූ මේ මහා අධිරාජයා 1543 දී මිය ගියේය.
(සංස්කරණය: 1965)
