ආහාර මාර්ගය
(අජ්යායන ආලිය) — Alimentary canal). මිනිසකුගේ හෝ සතකුගේ හෝ මුඛ මාර්ගයෙන් ශරීරගත කළ ආහාර ද්‍රව්‍ය ජීරණය කරගෙනයාමේ දීත් ජීරණයෙන් පසු ඒවායේ නිෂ්ඵල ද්‍රව්‍ය ඉවත් කිරීමේ දීත් ඒ ද්‍රව්‍ය නොයෙක් අවයව ඔස්සේ ගමන් කරයි. ආහාර මාර්ගය මේ අවයවයන්ගෙන් සමන්විතය.
නොයෙක් සතුන්ගේ ආහාර මාර්ග විවිධාකාරය. සරලතම ආහාර මාර්ග දක්නට ලැබෙන්නේ සීලෝමාන්ත්‍රධර බුහුබාවන්ගේ (polyps) ය. බුහුබාවකුගේ ආහාර මාර්ගය නම් එක් සිදුරක් සහිත මඩියකි. එම සිදුරෙන් ආහාර මඩියට ඇතුළු කර ගනු ලැබේ. ඒ සිදුරෙන් ම ජීරණය නොවූ නිෂ්ඵල ද්‍රව්‍ය ද පිට කරනු ලැබේ. පැතලි පණුවන්ගේ හා ලොඩියන්ගේ (jelly fishes) ආහාර මාර්ග මීට වඩා විකාසනය වී තිබේ. වට පණුවන් ගේ සිට අනික් සතුන් සියල්ලන්ගේම ආහාර මාර්ගය මුඛයෙන් පටන්ගෙන ගුදයෙන් කෙළවර වේ.
මිනිසාගේ ආහාර මාර්ගය අඩි 25 සිට 30 දක්වා දිගය. මුඛය, ග්‍රසණිකාව (pharynx), අන්නස්‍රෝතය (oesophagus), ආමාශය, කුඩා අන්ත්‍රය, මහා අන්ත්‍රය, ගුදමාර්ගය (rectum) හා ගුදය මිනිසාගේ ආහාර මාර්ගයට අයත් ප්‍රධාන අවයව වේ. ඛේට ග්‍රන්ථි, අක්මාව (බ.) හා අග්න්‍යාශය (බ.) යන ග්‍රන්ථීහු විශේෂ ප්‍රණාල (ducts) මගින් නොයෙක් ස්ථානයන්හි දී ඒවායේ ස්‍රාවයන් ආහාර මාර්ගයට ස්‍රාවය කරති. ආහාර මාර්ගයට අයත් අවයවයන්ගෙන් කීපයක් මඩි හැඩයෙන් යුක්තය. කුඩා අන්ත්‍රය, මහා අන්ත්‍රය හා ගුද මාර්ගය ආහාර මාර්ගයේ නාලාකාර කොටස් වේ.
මිනිසාගේ කුඩා අන්ත්‍රය අඩි 20ක් පමණ දික් වූ නලයකි. ග්‍රහණිය (duodenum), ශූන්‍යාන්ත්‍රකය (jejunum) හා ශේෂාන්ත්‍රකය (ileum) කොටස් තුනෙන් කුඩා අන්ත්‍රය සෑදී තිබේ. ග්‍රහණිය අලාර වේෂ්ටනියෙහි (pyloric sphincter) සිට පටන්ගෙන ඉහළ උදරයේ දකුණු පැත්තේ අග්න්‍යාශයේ හිස වටා නැමේ. ග්‍රහණිය අහල් 10ක් පටන් ගෙන ඉහළ උදරයේ දකුණු පැත්තේ පමණ දිගය. අතිශයින් දරණ ගැසුණු නලයක් වේ. මේ නලයේ ශූන්යාන්ත්‍රසය හා ක්‍ෂ්ත්‍රක්ෂය අඩංගු දෑ ශේෂාන්ත්‍රක ම්හාන්ත්‍රක කපාටය මගින් මහා අන්ත්‍රයට ගෙනයනු ලැබෙයි. අන්ධාශය (caecum) මහා අන්ත්‍රකය (colon) හා අග්‍රස්ථ ගුදමාර්ගය යනාදියෙන් සාමාන්‍යයෙන් මහා අන්ත්‍රය සමන්විතය. අන්ධාශයික කුහරයක් සමග බන්ධ වෙමින් උණ්ඩුක පුච්ඡය (බ.) අන්ධාශයට සවි වී තිබේ. මහා අන්ත්‍රකය කොටස් තුනකින් යුක්තය. ආරෝහණ මහා අන්ත්‍රකය, තීර්යක් මහා අන්ත්‍රකය හා අවරෝහණ මහා අන්ත්‍රකය මේ කොටස් තුන වේ. කුඩා අන්ත්‍රයට වඩා මහා අන්ත්‍රය පළල්ය. කෙටිය. මහා අන්ත්‍රය දිගින් අඩි 5ක් පමණය. මුළු අන්ත්‍රය ඔස්සේ ආහාර ද්‍රව්‍ය තල්ලු කරනු ලබන්නේ සිරස් හා වෘත්තාකාර පේශි තන්තුවල මාරුවෙන් මාරුවට ඇති වන සංකෝචනයෙනි. මේ පරිත්‍යස්තක (peristaltic) ක්‍රියාවෙන් අන්ත්‍රය දිගේ ආහාර ද්‍රව්‍ය තල්ලු කරනු ලැබේ.
මිනිසාගේ හා අනික් ක්ෂීරපායීන්ගේ ආහාර මාර්ගය ඉතා සංකීර්ණ වූවක් බව පෙනී යයි. මුඛයේ දත්වලින් ආහාර විකු විට එය ජීරණය කිරීමට තරමක් පහසු වේ. ග්‍රසණිකාව හා අන්න ස්‍රෝතය (ආහාර ආමාශයට ගෙන යාමට මඟක් සාදයි. ආමාශයේ දී ආහාර ටික වේලාවක් ගබඩාකොට තබා තරමක් ජීරණය කරනු ලැබේ. කුඩා අන්ත්‍රයේ දී ආහාර සම්පුර්ණයෙන්ම ජීරණය කරනු ලැබ පෝෂණ ද්‍රව්‍ය අවශෝෂණය කරනු ලැබේ. මහා අන්ත්‍රය ජලය අවශෝෂණය කරයි. නිෂ්ඵල ද්‍රව්‍ය හෙවත් මල ගුද මාර්ගයෙහි තබාගෙන එක් එක් අවස්ථාවන්හි දී ගුදයෙන් ඉවත් කරනු ලැබේ.
(සංස්කරණය:1967)
