"ආජීවක" හි සංශෝධන අතර වෙනස්කම්
Senasinghe (කතාබහ | දායකත්ව) ('(ආජීවික). ආජීවක හෙවත් ආජීවික යනුවෙන් හඳුන්වනු...' යොදමින් නව පිටුවක් තනන ලදි) |
Senasinghe (කතාබහ | දායකත්ව) |
||
| 1 පේළිය: | 1 පේළිය: | ||
| − | + | ආජීවක හෙවත් ආජීවික යනුවෙන් හඳුන්වනු ලබන්නේ බුද්ධ කාලයෙහි උතුරු ඉන්දියාවේ පහළ වුණු පරිව්‍රාජක නිකායයකි. එහි මූලාරම්භකයා [[මක්ඛලී ගෝසාල]] (බ.) හෙවත් ගෝසාල මක්ඛලීපුත්තය. බෞද්ධ සාහිත්‍යයෙහි ඔහු හැඳින්වෙන්නේ එකල විසූ දෘෂ්ටිවාදීන් හෙවත් ශාස්තෘෘන් සදෙනාගෙන් එක් තැනැත්තකු ලෙසය. බාල වියේ දී ම තපෝව්‍රත පුහුණු කළ හෙතෙම වර්ධමාන මහාවීර හෙවත් නිගණ්ඨනාත පුත්තගේ ආශ්‍රයෙහි සාවුරුද්දක් විසීය. ඔවුන් දෙදෙනා පිළිබඳ වූ හැම කතා පුවතකින් ම පාහේ මක්ඛලී ගෝසාල අවිනීත කෛරාටික පුද්ගලයකු ලෙස හැඳින්වේ. මතභේදයක් හේතුකොට ගෙන වර්ධමාන හා ආශ්‍රයෙන් වෙන් වූ මක්ඛලී ගෝසාල සමසක දුෂ්කර ක්‍රියාවෙන් පසු ඍද්ධි වඩා තමා ජිනවරයකු බව ප්‍රකාශ කොට ශ්‍රාවකයන් රැස්කර ගත්තේය. ශාස්තෘවරයෙකු වශයෙන් ඔහු වැඩි කාලයක් ගත කළේ සැවැත්නුවර වැසි හාලාහලා නම් කුඹල් ස්ත්‍රියකගේ කර්මාන්ත ශාලාවෙහිය. කෙසේ වුවද, බුදුන්වහන්සේ හා මහාවීර මෙන් ගෝසාල ද 'ගංගා' නිම්නයෙහි බොහෝ තැන්වල සැරිසැරීය. මහාවීර හා ඇති වූ උග්‍ර වාදයක් අතරතුරේ දී මක්ඛලීගේ ජීවිතයට හානි පැමිණි බව ජෛන භගවතී සූත්‍රය පවසයි. මෙම සිද්ධිය වන තුරු ජෛනයන් හා ආජීවකයන් අතර තරමක කිට්ටු සම්බන්ධයක් පැවැති බවත් ඉන්පසු ඔවුන්ගේ භේදය ඇති වූ බවත් කියැවේ. හැම පානවර්ගයකින් ම සහමුලින් වැළකී සිටීම ව්‍රතයක් කොට ඇත්තා වූ 'සුද්ධපානග' ශීලය පිරූ ඔහු පිපාසයෙන් මරුමුවට පත් වූ බව ආජීවකයන්ගේ මතයයි. ඔහුගේ මරණය සිදු වූයේ සම්බුද්ධ පරිනිර්වාණයට මඳක් කලින් යයි සිතිය හැකිය. | |
මක්ඛලී ගෝසාල විසින් මුල් තාපස නිකායයන් අනුගමනය කරමින් පිහිටුවන ලද ආජීවක (ආජීවික) නිකාය පිළිබඳ වත්පිළිවෙත් ඈ බොහෝ දේ ජෛන වත්පිළිවෙත් හා පොදු විය. "ආජීවික" යන වචනය බොහෝ කාලයක් තුළ ම සලකන ලද්දේ සාවඥ විශේෂණ පදයක් හැටියටය. එහෙත් එය එම නිකායයේ තාපසයන් සමාදන් වූ තපෝ ව්‍රතයන්ගේ යාවජීව ස්වභාවය දැක්වෙන වචනයක් ලෙස සැලැකිය හැකිය. ආජීවකයෝ දිගම්බර ජෛනයන් මෙන් ම සම්පූර්ණයෙන් නිර්වස්ත්‍රව පසුවූහ. ඔවුන් තපෝභූමියට ඇතුළු වූයේ හිස කෙස් මුලින් ඉපිරීම ආදි කටුක ව්‍රත ඉවසාය. ඔවුහු දීර්ඝ උපවාස පැවැත්වූහ. හඨයෝග වැනි දුෂ්කර යෝගාභ්‍යාස කළහ. මායාමය පිළිවෙත් අනුගමනය කළහ. අන්තගාමී කටුක ව්‍රත හේතු කොට ආජීවක තාපසයන් ජීවිතය පවා තොර කරගත් බව භගවතී සූත්‍රයෙහි දැක්වේ. එසේ වුව ද ඔවුන්ගේ ආචාරය හෙවත් ගතිපැවැතුම් අපිරිසුදු බව බෞද්ධයන්ගේ හා ජෛනයන්ගේ පිළිගැනීම විය. සාමාන්‍යයෙන් ඔවුන් විසූයේ සාමූහික වශයෙනි. එහෙත් ඝන කැළෑවන් තුළ තනි තනියේ විසූ ආජීවකයෝ ද වූහ. ආහාර හා ලිංගික සම්බන්ධකම් පිළිබඳව ආජීවකයන් ශික්ෂාගරුක නොවූහයි බෞද්ධ හා ජෛන ග්‍රන්ථවල ඔවුනට දොස් නඟා ඇත. ඇතැම් ආජීවකයෝ නිමිත්ත පාඨකයන් වශයෙන් ද කල් ගෙවූහ. බුදුන් ජීවමාන කල්හි දී උන්වහන්සේට බලවත් ම විරුද්ධකම් පෑවේ ආජීවකයන් වුව ද බෞද්ධයන් හා ආජීවකයන් අතර සම්බන්ධකම් පැවැතුණු බව ද පෙනෙයි. ආජීවක ගෘහස්ථයකු විසින් බුදුනට හා මහසඟනට දන් පිරිනමන ලද බවත් ආජීවක තවුසකුගේ නියෝගය පරිදි බිම්සර රජු එක් අවස්ථාවක සඟනට දන් දුන් බවත් සඳහන් වේ. භික්ෂූන් විසින් ද ආජීවකයන්ට ආහාර දුන් අවස්ථා ගැන අසන්නට ලැබේ. නිදහස්ව හැසුරුණු ආජීවකයන්ගේ සිරිත් විරිත් කෙසේ වුව ද මක්ඛලී ගෝසාලයන් විසින් සංවිධානය කරන ලද ආජීවක නිකාය වූකලි එක්සත් සාමූහික ජීවිතයක් ගත කළ පිරිසක් විය. ආජීවක තාපසයන් එක් රැස් වී ආගමික උත්සව ආදිය පැවැත්වූ විශේෂ ස්ථාන තිබුණු බව ද පෙනේ. ගායනය සහ නෘත්‍යය ඔවුන්ගේ ආගමික වත්පිළිවෙත්හි අංගයක් වී යයි සිතීමට කරුණු තිබේ. මක්ඛලී ගෝසාල ද ඔහුගේ අවසාන මොහොතෙහි දී ගයමින් වයමින් නැටූහයි කියනු ලැබේ. ඔවුන් "ආජීවීය සභා"වල දී, චෛතන්‍ය නිකායිකයන් වර්තමානයෙහි දු පවත්වන්නාක් වැනි, ධ්‍යානසුඛාත්මක නැටුම් ගැයුම් පැවැත්වූ බව පෙනේ. සමාජයේ නොයෙක් තරාතිරම්වල අය ආජීවක නිකායයට අයත් ගිහි පැවිදි උභය පක්ෂයෙහි ම වූහ. ආජීවකයනට ගරු සැලකිලි දැක්වූ ගිහි ශ්‍රාවකයන්ගෙන් වැඩි දෙන විසුයේ ශ්‍රාවස්තියෙහිය. ගෝසාලයන්ට දහසය අවුරුද්දක් මුළුල්ලෙහි උපස්ථාන කළ හාලාහලා නම් කුඹල් ස්ත්‍රිය ද ඔහුගේ අවසන් මොහොතේ දී ඔහු බැහැදැකීමට ගිය අයම්පුල නම් ධනවත් කුලපුත්‍රයා ද මිගාර සිටුතුමා ද ඔවුනතුරෙහි ප්‍රධාන වූහ. | මක්ඛලී ගෝසාල විසින් මුල් තාපස නිකායයන් අනුගමනය කරමින් පිහිටුවන ලද ආජීවක (ආජීවික) නිකාය පිළිබඳ වත්පිළිවෙත් ඈ බොහෝ දේ ජෛන වත්පිළිවෙත් හා පොදු විය. "ආජීවික" යන වචනය බොහෝ කාලයක් තුළ ම සලකන ලද්දේ සාවඥ විශේෂණ පදයක් හැටියටය. එහෙත් එය එම නිකායයේ තාපසයන් සමාදන් වූ තපෝ ව්‍රතයන්ගේ යාවජීව ස්වභාවය දැක්වෙන වචනයක් ලෙස සැලැකිය හැකිය. ආජීවකයෝ දිගම්බර ජෛනයන් මෙන් ම සම්පූර්ණයෙන් නිර්වස්ත්‍රව පසුවූහ. ඔවුන් තපෝභූමියට ඇතුළු වූයේ හිස කෙස් මුලින් ඉපිරීම ආදි කටුක ව්‍රත ඉවසාය. ඔවුහු දීර්ඝ උපවාස පැවැත්වූහ. හඨයෝග වැනි දුෂ්කර යෝගාභ්‍යාස කළහ. මායාමය පිළිවෙත් අනුගමනය කළහ. අන්තගාමී කටුක ව්‍රත හේතු කොට ආජීවක තාපසයන් ජීවිතය පවා තොර කරගත් බව භගවතී සූත්‍රයෙහි දැක්වේ. එසේ වුව ද ඔවුන්ගේ ආචාරය හෙවත් ගතිපැවැතුම් අපිරිසුදු බව බෞද්ධයන්ගේ හා ජෛනයන්ගේ පිළිගැනීම විය. සාමාන්‍යයෙන් ඔවුන් විසූයේ සාමූහික වශයෙනි. එහෙත් ඝන කැළෑවන් තුළ තනි තනියේ විසූ ආජීවකයෝ ද වූහ. ආහාර හා ලිංගික සම්බන්ධකම් පිළිබඳව ආජීවකයන් ශික්ෂාගරුක නොවූහයි බෞද්ධ හා ජෛන ග්‍රන්ථවල ඔවුනට දොස් නඟා ඇත. ඇතැම් ආජීවකයෝ නිමිත්ත පාඨකයන් වශයෙන් ද කල් ගෙවූහ. බුදුන් ජීවමාන කල්හි දී උන්වහන්සේට බලවත් ම විරුද්ධකම් පෑවේ ආජීවකයන් වුව ද බෞද්ධයන් හා ආජීවකයන් අතර සම්බන්ධකම් පැවැතුණු බව ද පෙනෙයි. ආජීවක ගෘහස්ථයකු විසින් බුදුනට හා මහසඟනට දන් පිරිනමන ලද බවත් ආජීවක තවුසකුගේ නියෝගය පරිදි බිම්සර රජු එක් අවස්ථාවක සඟනට දන් දුන් බවත් සඳහන් වේ. භික්ෂූන් විසින් ද ආජීවකයන්ට ආහාර දුන් අවස්ථා ගැන අසන්නට ලැබේ. නිදහස්ව හැසුරුණු ආජීවකයන්ගේ සිරිත් විරිත් කෙසේ වුව ද මක්ඛලී ගෝසාලයන් විසින් සංවිධානය කරන ලද ආජීවක නිකාය වූකලි එක්සත් සාමූහික ජීවිතයක් ගත කළ පිරිසක් විය. ආජීවක තාපසයන් එක් රැස් වී ආගමික උත්සව ආදිය පැවැත්වූ විශේෂ ස්ථාන තිබුණු බව ද පෙනේ. ගායනය සහ නෘත්‍යය ඔවුන්ගේ ආගමික වත්පිළිවෙත්හි අංගයක් වී යයි සිතීමට කරුණු තිබේ. මක්ඛලී ගෝසාල ද ඔහුගේ අවසාන මොහොතෙහි දී ගයමින් වයමින් නැටූහයි කියනු ලැබේ. ඔවුන් "ආජීවීය සභා"වල දී, චෛතන්‍ය නිකායිකයන් වර්තමානයෙහි දු පවත්වන්නාක් වැනි, ධ්‍යානසුඛාත්මක නැටුම් ගැයුම් පැවැත්වූ බව පෙනේ. සමාජයේ නොයෙක් තරාතිරම්වල අය ආජීවක නිකායයට අයත් ගිහි පැවිදි උභය පක්ෂයෙහි ම වූහ. ආජීවකයනට ගරු සැලකිලි දැක්වූ ගිහි ශ්‍රාවකයන්ගෙන් වැඩි දෙන විසුයේ ශ්‍රාවස්තියෙහිය. ගෝසාලයන්ට දහසය අවුරුද්දක් මුළුල්ලෙහි උපස්ථාන කළ හාලාහලා නම් කුඹල් ස්ත්‍රිය ද ඔහුගේ අවසන් මොහොතේ දී ඔහු බැහැදැකීමට ගිය අයම්පුල නම් ධනවත් කුලපුත්‍රයා ද මිගාර සිටුතුමා ද ඔවුනතුරෙහි ප්‍රධාන වූහ. | ||
18:29, 9 ජූලි 2024 වන විට නවතම සංශෝධනය
ආජීවක හෙවත් ආජීවික යනුවෙන් හඳුන්වනු ලබන්නේ බුද්ධ කාලයෙහි උතුරු ඉන්දියාවේ පහළ වුණු පරිව්‍රාජක නිකායයකි. එහි මූලාරම්භකයා මක්ඛලී ගෝසාල (බ.) හෙවත් ගෝසාල මක්ඛලීපුත්තය. බෞද්ධ සාහිත්‍යයෙහි ඔහු හැඳින්වෙන්නේ එකල විසූ දෘෂ්ටිවාදීන් හෙවත් ශාස්තෘෘන් සදෙනාගෙන් එක් තැනැත්තකු ලෙසය. බාල වියේ දී ම තපෝව්‍රත පුහුණු කළ හෙතෙම වර්ධමාන මහාවීර හෙවත් නිගණ්ඨනාත පුත්තගේ ආශ්‍රයෙහි සාවුරුද්දක් විසීය. ඔවුන් දෙදෙනා පිළිබඳ වූ හැම කතා පුවතකින් ම පාහේ මක්ඛලී ගෝසාල අවිනීත කෛරාටික පුද්ගලයකු ලෙස හැඳින්වේ. මතභේදයක් හේතුකොට ගෙන වර්ධමාන හා ආශ්‍රයෙන් වෙන් වූ මක්ඛලී ගෝසාල සමසක දුෂ්කර ක්‍රියාවෙන් පසු ඍද්ධි වඩා තමා ජිනවරයකු බව ප්‍රකාශ කොට ශ්‍රාවකයන් රැස්කර ගත්තේය. ශාස්තෘවරයෙකු වශයෙන් ඔහු වැඩි කාලයක් ගත කළේ සැවැත්නුවර වැසි හාලාහලා නම් කුඹල් ස්ත්‍රියකගේ කර්මාන්ත ශාලාවෙහිය. කෙසේ වුවද, බුදුන්වහන්සේ හා මහාවීර මෙන් ගෝසාල ද 'ගංගා' නිම්නයෙහි බොහෝ තැන්වල සැරිසැරීය. මහාවීර හා ඇති වූ උග්‍ර වාදයක් අතරතුරේ දී මක්ඛලීගේ ජීවිතයට හානි පැමිණි බව ජෛන භගවතී සූත්‍රය පවසයි. මෙම සිද්ධිය වන තුරු ජෛනයන් හා ආජීවකයන් අතර තරමක කිට්ටු සම්බන්ධයක් පැවැති බවත් ඉන්පසු ඔවුන්ගේ භේදය ඇති වූ බවත් කියැවේ. හැම පානවර්ගයකින් ම සහමුලින් වැළකී සිටීම ව්‍රතයක් කොට ඇත්තා වූ 'සුද්ධපානග' ශීලය පිරූ ඔහු පිපාසයෙන් මරුමුවට පත් වූ බව ආජීවකයන්ගේ මතයයි. ඔහුගේ මරණය සිදු වූයේ සම්බුද්ධ පරිනිර්වාණයට මඳක් කලින් යයි සිතිය හැකිය.
මක්ඛලී ගෝසාල විසින් මුල් තාපස නිකායයන් අනුගමනය කරමින් පිහිටුවන ලද ආජීවක (ආජීවික) නිකාය පිළිබඳ වත්පිළිවෙත් ඈ බොහෝ දේ ජෛන වත්පිළිවෙත් හා පොදු විය. "ආජීවික" යන වචනය බොහෝ කාලයක් තුළ ම සලකන ලද්දේ සාවඥ විශේෂණ පදයක් හැටියටය. එහෙත් එය එම නිකායයේ තාපසයන් සමාදන් වූ තපෝ ව්‍රතයන්ගේ යාවජීව ස්වභාවය දැක්වෙන වචනයක් ලෙස සැලැකිය හැකිය. ආජීවකයෝ දිගම්බර ජෛනයන් මෙන් ම සම්පූර්ණයෙන් නිර්වස්ත්‍රව පසුවූහ. ඔවුන් තපෝභූමියට ඇතුළු වූයේ හිස කෙස් මුලින් ඉපිරීම ආදි කටුක ව්‍රත ඉවසාය. ඔවුහු දීර්ඝ උපවාස පැවැත්වූහ. හඨයෝග වැනි දුෂ්කර යෝගාභ්‍යාස කළහ. මායාමය පිළිවෙත් අනුගමනය කළහ. අන්තගාමී කටුක ව්‍රත හේතු කොට ආජීවක තාපසයන් ජීවිතය පවා තොර කරගත් බව භගවතී සූත්‍රයෙහි දැක්වේ. එසේ වුව ද ඔවුන්ගේ ආචාරය හෙවත් ගතිපැවැතුම් අපිරිසුදු බව බෞද්ධයන්ගේ හා ජෛනයන්ගේ පිළිගැනීම විය. සාමාන්‍යයෙන් ඔවුන් විසූයේ සාමූහික වශයෙනි. එහෙත් ඝන කැළෑවන් තුළ තනි තනියේ විසූ ආජීවකයෝ ද වූහ. ආහාර හා ලිංගික සම්බන්ධකම් පිළිබඳව ආජීවකයන් ශික්ෂාගරුක නොවූහයි බෞද්ධ හා ජෛන ග්‍රන්ථවල ඔවුනට දොස් නඟා ඇත. ඇතැම් ආජීවකයෝ නිමිත්ත පාඨකයන් වශයෙන් ද කල් ගෙවූහ. බුදුන් ජීවමාන කල්හි දී උන්වහන්සේට බලවත් ම විරුද්ධකම් පෑවේ ආජීවකයන් වුව ද බෞද්ධයන් හා ආජීවකයන් අතර සම්බන්ධකම් පැවැතුණු බව ද පෙනෙයි. ආජීවක ගෘහස්ථයකු විසින් බුදුනට හා මහසඟනට දන් පිරිනමන ලද බවත් ආජීවක තවුසකුගේ නියෝගය පරිදි බිම්සර රජු එක් අවස්ථාවක සඟනට දන් දුන් බවත් සඳහන් වේ. භික්ෂූන් විසින් ද ආජීවකයන්ට ආහාර දුන් අවස්ථා ගැන අසන්නට ලැබේ. නිදහස්ව හැසුරුණු ආජීවකයන්ගේ සිරිත් විරිත් කෙසේ වුව ද මක්ඛලී ගෝසාලයන් විසින් සංවිධානය කරන ලද ආජීවක නිකාය වූකලි එක්සත් සාමූහික ජීවිතයක් ගත කළ පිරිසක් විය. ආජීවක තාපසයන් එක් රැස් වී ආගමික උත්සව ආදිය පැවැත්වූ විශේෂ ස්ථාන තිබුණු බව ද පෙනේ. ගායනය සහ නෘත්‍යය ඔවුන්ගේ ආගමික වත්පිළිවෙත්හි අංගයක් වී යයි සිතීමට කරුණු තිබේ. මක්ඛලී ගෝසාල ද ඔහුගේ අවසාන මොහොතෙහි දී ගයමින් වයමින් නැටූහයි කියනු ලැබේ. ඔවුන් "ආජීවීය සභා"වල දී, චෛතන්‍ය නිකායිකයන් වර්තමානයෙහි දු පවත්වන්නාක් වැනි, ධ්‍යානසුඛාත්මක නැටුම් ගැයුම් පැවැත්වූ බව පෙනේ. සමාජයේ නොයෙක් තරාතිරම්වල අය ආජීවක නිකායයට අයත් ගිහි පැවිදි උභය පක්ෂයෙහි ම වූහ. ආජීවකයනට ගරු සැලකිලි දැක්වූ ගිහි ශ්‍රාවකයන්ගෙන් වැඩි දෙන විසුයේ ශ්‍රාවස්තියෙහිය. ගෝසාලයන්ට දහසය අවුරුද්දක් මුළුල්ලෙහි උපස්ථාන කළ හාලාහලා නම් කුඹල් ස්ත්‍රිය ද ඔහුගේ අවසන් මොහොතේ දී ඔහු බැහැදැකීමට ගිය අයම්පුල නම් ධනවත් කුලපුත්‍රයා ද මිගාර සිටුතුමා ද ඔවුනතුරෙහි ප්‍රධාන වූහ.
ආජීවක සම්ප්‍රදාය සියවස් බොහෝ ගණනක් තුළ ම පැවැතුණේය. මෞර්‍ය්‍ය රාජ සමයේ දී පවා ප්‍රබලව විසූ ඔවුනට ධර්මාශෝක මහරජු විසින් ගයා පෙදෙසෙහි බරාබර් කඳු අතර ලෙන් විහාර කරවා දෙන ලදි. අශෝකයන්ගේ සත්වැනි ටැම් ලිපියෙහි බෞද්ධ භික්ෂූන් ළඟට බ්‍රාහ්මණාගමිකයන් හා ආජීවකයන් ගැන ද සඳහන් වේ. අශෝක රජුගේ මුනුබුරු දශරථ රජු විසින් ද ආජීවකයන් සඳහා ලෙන් විහාර පුදන ලදි. මෞර්‍යයන්ගේ වැටීමෙන් පසු ආජීවක නිකාය ද ශීඝ්‍ර ලෙස පිරිහී ගියේය.
වායු පුරාණයෙහි දැක්වෙන අයුරු ඔව්හු වර්ණාශ්‍රම ධර්ම ගරු නොකළහ; යක්ෂයන් ඇදහූහ; ශිල්ප කර්මාන්තයන්හි යෙදෙමින් කල් ගෙවූහ. කෙසේ වුව ද, මධ්‍යතන යුගයේ අවසාන භාගය දක්වා ආජීවකයන් සහමුලින් ම අතුරුදන් නොවූ බව සංස්කෘත ග්‍රන්ථයන්හි ඔවුන් ගැන දක්වා ඇති කරුණුවලින් හෙළි වේ. තුදුස්වැනි සියවස දක්වා දකුණු ඉන්දියාවෙහි ආජීවකයන් විසූ බව මදුරාසිය, මයිසූරය, ආන්ධ්‍ර යන පෙදෙස්වලින් ලැබී ඇති ශිලාලිපිවලින් පැහැදිලි වේ. ලංකාවේ බුදුසමය පිහිටුවීමට පෙරම ආජිවක ධර්මය පැතිර තිබිණි. පණ්ඩුකාභය රජු ආජීවකයන් සඳහා ආරාමයක් කරවූ බව මහාවංසයේ සඳහන්ව ඇත.
ආජීවක ධර්මය
ආජීවක ධර්මයේ මූලික සංස්ථාව නම් විශ්වය නියති ධර්මයක් අනුව පාලනය වන බවයි. එයින් ඔවුනට "නියතිවාදී" යන නම ද වෙයි. ආජීවක ධර්මය ගැන විස්තරයක් දීඝනිකායෙහි සාමඤ්ඤඵල සූත්‍රයේ දැක්වේ. හැම ආත්මය ම පිළිබඳ සංසාර මාර්ගය කලින් නියම වී තිබෙන බව ද පෞද්ගලික ප්‍රයත්නයෙන් එය වෙනස් නොකළ හැකි බව ද හැම ආත්මය ම ඒ අතිදීර්ඝ සංසරණ මාර්ගයෙහි මහා කල්ප 84,00,000ක් කල් හැකි බව ද හැම ආත්මය ම ඒ අතිදීර්ඝ හැකි බව ද හැම ආත්මය ම ඒ අතිදීර්ඝ සැරිසරා විමුක්තිය ලබාගන්නා බව ද ඔව්හු විශ්වාස කළහ. ජෛන සහ බෞද්ධ මතවලට අනුකූලව ඔව්හු ද ලෝක විනාශය සහ ලෝක සම්භවය ගැන විශ්වාස කළහ. ජෛනයන් සේ ඔව්හු ද ආත්මය එක්තරා ප්‍රමාණයකට ද්‍රව්‍යමය බව ඇදහූහ.
පසු කාලයේ දී ආජීවක න්‍යාය පිළිබඳ යම් යම් වෙනස්කම් සිදු වී ඇති බව පෙනේ. දෙමළ ග්‍රන්ථවල එන ආජීවක න්‍යාය පිළිබඳ විස්තර පැරැණි බෞද්ධ හා ජෛන ග්‍රන්ථවල එන විස්තරවලට වඩා බෙහෙවින් වෙනස්ය. මක්ඛලී ගෝසාල දෙවියකු ලෙස එක් ග්‍රන්ථයක සඳහන් වේ. පකුධ කච්චායනගේ සප්තකායයන්ට සමාන සිද්ධාන්තයක් දකුණු ඉන්දියාවෙහි පැවැති ආජීවක ධර්මයෙහි ඇතුළත් වූ බව 'මණිමේඛලෙයි' නම් දෙමළ ග්‍රන්ථයෙහි සඳහන් වේ. "නීලකේශි" නම් තව ද දෙමළ ග්‍රන්ථයක් අනුව පූරණ කස්සප (බ.) ආජීවකයන් විසින් ස්වකීය ආචාර්‍ය්‍යවරයකු ලෙස සැලැකිණි. තම ශාස්තෘවරයන් කලින් කල ධර්මය නැවත පිරිසිදු තත්වයට ගෙන එනු වස් නිර්වාණයෙන් ආපසු පැමිණෙතැයි ආජීවකයන් විශ්වාස කළ බව ජෛන ව්‍යාඛ්‍යාකාරයකු වන මල්ලිසේන සඳහන් කරයි. ඇතැම් ආජීවක කොට්ඨාස විශ්වය නිත්‍ය බවත් එහි පැන නඟින වෙනස්කම් මායාවක් බවත් විශ්වාස කළ බව පෙනේ. "අවි චලිත නිත්‍යත්ව" නමින් හැඳින්වෙන මේ මතය සාමාන්‍යයෙන් ශූන්‍යවාදයට සමානය.
දහහතර වැනි සියවසින් පසුව වෛෂ්ණව, දිගම්බර ජෛන සහ තාන්ත්‍රික යන කොට්ඨාස සමග අනුක්‍රමයෙන් මිශ්‍ර වුණු ආජීවකයෝ ක්‍රමයෙන් අතුරුදන් වී ගියහ. සමහර විට ආජීවක න්‍යාය හින්දු ධර්මයේ ඇතැම් කොට්ඨාසවල දෛවවාදී හැඟීම් වඩාලීමෙහි ලා බලපාන්නට ඇත. එහෙත් පසුකාලීන දර්ශන සහ ආගම් කෙරෙහි එම න්‍යායයේ බලපෑම එතරම් වැදගත් නොවේ. එහි බලපෑම බුදුසමය වෙත එල්ල වූ බවට සාක්ෂ්‍ය නොමැත. (අචේලක බ.)
(සංස්කරණය: 1965)
