"ඉයෝසීන අවධිය" හි සංශෝධන අතර වෙනස්කම්

10:16, 2 ජූනි 2025 වන විට නවතම සංශෝධනය

භූ විද්‍යා ඉතිහාසයෙහි කෛනොසික යුගයේ තෘතීයික සමයෙහි ඉතා ම පැරණි අවධිය ඉයෝසීන අවධිය වශයෙන් පළමුවෙන් ම (1833) හඳුන්වන ලද්දේ චාල්ස් ලයල් විසිනි. දැනුදු වෙසෙන ජීවීන්ගෙන් 3 ½%ක් පමණ එකල ද විසූ බව ලැබී ඇති පාෂාණීභූත වස්තු අනුව ලයල් නිගමනය කෙළේය. පසු කාලයේ දී හෙවත් 1874 පමණේ දී මේ සම්බන්ධයෙන් වැඩිදුර පරීක්ෂණ පැවැත්වූ ඩබ්ලිව්.පී. ෂිම්පර් ඉයෝසීන අවධිය වශයෙන් ලයල් විසින් හඳුන්වනු ලැබූ කාල සීමාව අතුරු කොටස්වලට බෙදාලීය. ලයල්ගේ ඉයෝසීන අවධියෙහි ආදිම කොටස පේලියොසීන යැයි ද ඊළඟ කොටස ඉයෝසීන යැයි ද ෂිම්පර් විසින් වර්ග කරනු ලැබීය. ඉයෝසීන අවධියෙන් මෑත කාලයට 1854 දී එච්.ඊ. බේරිච් යෝජනා කර තුබුණු ඔලිගොසීන යන නාමය ම ව්‍යවහාර වන්නට විය.

එහෙයින් වත්මන් ව්‍යවහාරය අනුව ඉයෝසීන යනු තෘතීයික සමයෙහි දෙවැනි අවධියයි. භූ විද්‍යාඥයන් විසින් නිගමනය කරන ලද අන්දමට ඉයෝසීන අවධිය මීට අවුරුදු හයකෝටියකට පමණ ඉහත දී ආරම්භ වූවකි. මේ අවධිය අවුරුදු දෙතුන්කෝටියක් පමණ මුළුල්ලෙහි පවතින්නට ඇතැයි නිගමනය කර තිබේ. භූ විද්‍යාත්මක පරීක්ෂණ බොහොමයක් යුරෝපීය පෙදෙස්වල ආරම්භ වූ හෙයින් එක් එක් භූ යුගයේ ලාක්ෂණික අංග නිගමනය කරන ලද්දේ එම පෙදෙස්වල දී හමු වූ නිදසුන් අනුවය. නිරීක්ෂණයන්ට ලක් වූ ඉයෝසීන නිධි පිහිටා ඇත්තේ ලන්ඩන්-පැරිස් ද්‍රෝණියෙහි හා දකුණු යුරෝපීය තෙතියානු ද්‍රෝණියෙහිය. යුරෝපයේ ඉයෝසීන නිධි ස්පානේසීය, වයිප්‍රෙසීය, ලුටේසීය, ඕවර්සීය, බාර්ටෝනීය හා ලුඩියන් යනුවෙන් වර්ග කර ඇත. ලන්ඩන්-පැරිස් ද්‍රෝණියේ ස්පානේසීය නිධි සැදී ඇත්තේ වැලි, මැටි හා ලිග්නයිට් යන මේවායිනි. කෙසේ නමුදු මෙම පෙදෙස් මුහුදට යට වී පැවති කාලසීමාවක් අඟවන සාගරික නිධි හා ගොඩබිම වශයෙන් පැවති කාලසීමාවක් අඟවන වැලි, පස් ආදිය ද මෙම ඉයෝසීන නිධි ආශිතව තැන්පත්ව තිබේ. ඉයෝසීන මුහුදු බොහෝ කාලයක් පැවති තන්හි හුනුගල් දක්නට ලැබේ. පැරිස් ද්‍රෝණියෙහි ලැබෙන කැල්කෙයාර් ග්‍රෝස්යේ නම් වූ පාෂාණ විශේෂය මෙසේ සැදුණකි. වත්මන් ල්වාර්-රෝන් නිම්නය ඔස්සේ ඉයෝසීන අවධියෙහි විහිදි මුහුදක් නිසා වූ නිධිසාදනය හේතුකොටගෙන මෙම පාෂාණ විශේෂය ඇති වූ බව නිගමනය කර තිබේ. එංගලන්තයේ බ්රැකල්ෂෙම් හා බැග්ෂොට් පෙදෙස්වල දක්නට ලැබෙන හුනුගල් මෙම අවධියෙහි ම ඇති වූ පාෂාණ විශේෂයකි. යුරෝපයේ ඉයෝසීන නිධිවල ඕවර්සීය අවස්ථාව ආශ්‍රිතව වැලි හා මැටි ද බාර්ටෝනීය අවස්ථාව ආශ්‍රිතව මැටි පමණක් ද ලුඩියන් අවස්ථාව ආශ්‍රිතව මිරිදියෙහි තැන්පත් වූ වැලි හා මැටි ද තිබේ.

ඉයෝසීන අවධියෙහි දකුණු යුරෝපය හා දකුණු ආසියාව හරහා විහිදි තෙතිස් මුහුද ආශ්‍රිතව තැන්පත් වූ සාගරික නිධි ද ඇත. වෙරළාශ්‍රිත පෙදෙස්වල ඝනව තැන්පත්ව ඇති මෙම හුනුගල්වල පොසිල බහුලය. විශේෂයෙන් ෆොරමිනිෆෙරා, නම්යුලයිට් ආදීන්ගේ ශේෂ දක්නට ලැබේ. යුරෝපීය මධ්‍යධරණී බිම්වල පමණක් නොව අප්‍රිකාවේ මධ්‍යධරණී පෙදෙස්වල ද මෙම කාලයන්ට අයත් හුනුගල් නිධි ඇත්තේය. තෙතිස් මුහුද ආශ්‍රිතව ම තැන්පත්ව ඇති ප්ලිප් නම් වූ මැටි ද්‍රව්‍යයක් ඉයෝසීන නිධියක් ලෙස ගැනෙන නමුත් එහි පොසිල දුලබ හෙයින් භූ විද්‍යාත්මක වශයෙන් එය එතරම් වැදගත් නොවේ. පිරනීස්, ඇල්ප්ස්, කාර්පේතියන් හා හිමාලය ආදි කඳුවැටි ආශ්‍රිතව මෙම නිධිවලින් සමහරක් රැළි ගැන්වී ඇති හෙයින් ද තවත් සමහරක් ඛාදනය වී ඇති හෙයින් ද මේවායේ නියම ව්‍යාප්තිය හඳුනාගැන්ම දුෂ්කර වී ඇත.

යුරෝපය හැරුණ විට භූ විද්‍යාත්මක ගවේෂණයන් වඩාත් දියුණු වී ඇති අනෙක් මහාද්වීපය උතුරු ඇමෙරිකාවයි. උතුරු ඇමෙරිකාවේ ඉයෝසීන නිධි ඉතා‍ ම ඝනව ඇත්තේ වයෝමිං පළාතෙහිය. උතුරු ඇමෙරිකානු අත්ලන්තික් වෙරළාශ්‍රිතව පිහිටි ඛටිකාමය නිධි මතුපිට තැන්පත්ව ඇති ග්ලෝකොනයිට් වැලි හා සාගරික බොරලු ද ඉයෝසීන අවධියේ තැන්පත් වූ ඒවායි. මෙම අවධියේ දී ම තැන්පත් වූ සාගරික හුනුගල් ද ගොඩබිම ආශ්‍රිත වැලිගල් හා ලිග්නයිට් පාෂාණ ද මෙක්සිකෝ බොක්ක ආශ්‍රිතව ඇත. තවද ශාන්තිකර (පැසිෆික්) වෙරළාශ්‍රිතව ද ඉයෝසීන සාගරික නිධි දක්නට ලැබේ. උතුරු ඇමෙරිකාවේ බටහිර කඳු මැද පිහිටි ගිරිතර සානුවල ද ඉයෝසීන නිධි තැන්පත්ව ඇත්තේය.

සත්ව හා ශාක ජීවිතය

ඉයෝසීන අවධියේ වෘක්ෂ ජීවිතය අනුව එකල උෂ්ණ දේශගුණයක් පවතින්නට ඇතැයි නිගමනය කළ හැකිය. පාෂාණීභූත වෘක්ෂ අතුරෙහි බීච්, ඩොග්වුඩ්, වෝල්නට්, මේපල් හා එල්ම් ආදි ශාක විශේෂ දක්නට ලැබේ. උතුරු ඇමෙරිකාවේ ඉයෝසීන නිධිගත පොසිල පරීක්ෂා කළවුන් විසින් එහි තිබී හඳුනාගෙන ඇති ශාක වර්ග 77ක් පමණ ඇත. ඒ අතුරෙහි ඉහත සඳහන් ශාක පමණක් නොව මීවන, සයිකැඩ්, පාම් වැනි තාල වර්ගයේ ගස්, හිකරි, ඕක්, මැග්නෝලියා, ලෝරල්, දෙල්, සිකමෝර්, හයිඩ්රේන්ජියා, මිදි, ඈෂ් ආදිය ද ඇත. තවද නැගෙනහිර ආසියාතික පෙදෙස්වල ද ඉයෝසීන වෘක්ෂ විශේෂ කීපයක් තිබේ. ඒවා නම් අයිලැන්තස්, සර්සිඩ්ෆයිලම්, කෝලටේරියා ආදියයි. ඉයෝසීන අවධියේ ශාක ජීවිතය ඊට පෙර පැවති ශාක ජීවිතයට වඩා බෙහෙවින් දියුණු වූයේ එකල වූ සත්ව ජීවිතය ද අන්දමින් ම වර්ධනය වූ නිසා යැයි කිව හැකිය. සත්ව ජීවිතයේ වැඩීමට එම ශාක ජීවිතය අතිශයින් ඉවහල් වන්නට ඇත.

ඉයෝසීන අවධියේ දී වත්මන් උරග හා පක්ෂි විශේෂ බොහොමයක් සිටි අතර ක්ෂීරපායි ගණයට අයත් සත්ව විශේෂ රාශියකගේ ප්‍රභවය ද එකල ඇති විය. ඉයෝසීන අවධියේ දී ඇති වූ මාංසභක්ෂක හා ශාකභක්ෂක සත්ව විශේෂ බොහෝය. වත්මන් මාංසභක්ෂක සත්වයන්ගෙන් බොහෝ දෙනකු ඉයෝසීන මියාසිඩේ කුලයේ සතුන්ගෙන් බෝවී ඇතැයි නිගමනය කර තිබේ. කුර සහිත සතුන්ගේ ප්‍රභවය ඇති වූයේ ද ඉයෝසීන අවධියෙහි දීය. ඌරන්ගේ හා ඔටුවන්ගේ ආදි ම විශේෂ ද එක්විඩේ (අශ්ව) කුලයේ මුල් සත්වයන් ද ටේපර් හා රයිනෝසිරස් යන සතුන් ද ඉයෝසීන අවධියේ දී බිහි වන්නට ඇතැයි පොසිල අනුව නිගමනය කර තිබේ. පක්ෂීන් අතුරෙහි උකුස්සන් හා ළිහිණින් සිටි බව ද පාෂාණීභූත වස්තූන්ගෙන් හෙළි වේ.

ඉයෝසීන අවධියේ දී ගොඩබිම සත්ව විශේෂ පමණක් නොව සාගරික සත්ව විශේෂ ද වර්ධනය විය. මිරිදියෙහි ද ඉබ්බන්, කිඹුලන් හා මත්ස්‍යයන් බොහෝ වූ බව පොසිල අනුව නිගමනය කර ඇත.

ඉයෝසීන අවධියේ දී ගිනිකඳු විදාරණය වූ බවට ද තත්කාලීන නිධි සාක්ෂි දරයි. අඩි 15,000ක් පමණ ඝන වූ ඉයෝසීන පාෂාණ මණ්ඩලයෙහි ගිනිකඳු නිසා තැන්පත් වූ අළු හා ලාවා, විශේෂයෙන් උතුරු ඇමෙරිකාවේ යෙලෝස්ටෝන් ජාතික උද්‍යානයේ හා ඒ අවට පෙදෙස්වල ද යුරෝපයේ බටහිර ජර්මනිය, බටහිර අයර්ලන්තය හා ස්කොට්ලන්තය යන පෙදෙස්වල ද ඇති බව සොයාගෙන ඇත. ඉන්දියාවේ ඩෙකාන් පෙදෙසෙහි ලාවා තට්ටු ද ඉයෝසීන අවධියේ නිධියක් යැයි නිගමනය කර ඇත.

ඉයෝසීන පාෂාණ නිධි ආශ්‍රිතව තැන්පත් වී ඇති මැටි, ගල්අඟුරු, රත්රන්, ජිප්සම්, පොස්පේට් හා පෙට්‍රෝලියම් ආර්ථික වශයෙන් වැදගත් ඛනිජ ද්‍රව්‍යයෝයි.

(සංස්කරණය: 1970)