"ඇන්ටිමනි" හි සංශෝධන අතර වෙනස්කම්

15:41, 25 අගෝස්තු 2025 තෙක් සංශෝධනය

(Antimony). (සංකේතය Sb; පරමාණුක ක්‍රමාංකය 51; පරමාණුක භාරය 121.76). ගෙන්දගම් සමඟ සංයෝග වී ස්ටිබ්නයිට්, (Sb2 S3) නම් ඛනිජයේ ස්වරූපයෙන් බෙහෙවින් ම චීනය, මෙක්සිකෝව, බොලීවියාව සහ ඇල්ජීරියාව යන රටවල ඇති ලෝහයකි. පෘථිවි පෘෂ්ඨයෙහි තිබෙන ඇන්ටිමනි ප්‍රමාණය (බරින් සියයට 0.00005ක් පමණ) ඉතා සුළු වුවත් මේ ද්‍රව්‍යය ගැන දැනීමක් ඈත අතීතයේ පටන් තිබිණි. 1604 දී වැලන්ටයින් විසින් ඇන්ටිමනි ගැන එතෙක් දැන සිටි කරුණු පිඬු කොට ග්‍රන්ථයක් කරන ලදි.

ස්ටිබ්නයිට්, ධාරා ඌෂ්මකයක (blast furnace) ලා හෝ ලෝපස් සමඟ අඟුරු, සෝඩා අළු සහ යකඩ සුන්බුන් මිශ්‍ර කර ප්‍රතිප්‍රහාරක ඌෂ්මකයක (reverberatory furnace) ලා හෝ රත් කිරීමෙන් ඇන්ටිමනි නිස්සාරණය කරගනු ලැබේ. ඇතැම් විට ලෝපස, පාලනය කළ හැකි වාත ප්‍රමාණයක කර කිරීමෙන් ලැබෙන ඔක්සයිඩය (Sb204, Sb406) ආසවනය කොට අඟුරු සහ සෝඩා අළු සමඟ කුඩා ප්‍රතිප්‍රහාරක ඌෂ්මකවල රත් කිරීමෙන් ද ලෝහය ලබාගනිති. මේ ලෝහය පිරිසුදු කරන්නේ එහි සල්පයිඩය සහ ඔක්සයිඩය ද සෝඩා අළු සහ අඟුරු ඇති ස්‍යන්දයක් (flux) යට ඝන වීමට හැරීමෙනි. එවිට ඝන වී තිබෙන ලෝහය මතුපිටෙහි ලාක්ෂණික වූ, තාරකාරූපී ශාඛික (dendritic) ආකෘතියක් ඇති වෙයි.

ඇන්ටිමනි ලෝහයෙහි ද්‍රවාංකය සෙ. 630°; ඝනත්වය මිලි. ග්‍රෑ. 6.67. රිදීමය ප්‍රභාවක් ඇති මෙය සෑහෙන ප්‍රමාණයකට තදය; වාතයෙහි ස්ථාවරය; පහසුවෙන් කුඩු කළ හැකිය. එසේම දුර්වල තාප සහ විද්යුත් සන්නායකයක් ද වෙයි. ද්‍රවාංකයෙන් මඳක් ඉහළට රත් කළ විට දීප්තිමත්ව ඇවිළී ඔක්සයිඩය (Sb4 06) බවට පරිවර්තනය වේ.

ලෝහමය ඇන්ටිමනිවල බහුරූප (allotropes) දෙකකි. එකක් ලෝහමය ආකාරයකින් යුක්තය. අනික කහපාට බහුරූපයකි. කහපාට බහුරූපය සෙ. -90°ට පහළ උෂ්ණත්වයන්හි දී පමණක් ස්ථායීය. ලෝහමය බහුරූපය සාමාන්‍යයෙන් ස්ථායීය. එය රිදීමය රොම්බස්තල (rhombohedral) ස්ඵටික වශයෙන් පවතී. සෙ. 1600°ට වඩා උෂ්ණත්වයන්හි දී ඇන්ටිමනි අණුවක පරමාණු 3ක් හෝ 4ක් හෝ තිබිය හැකිය. සෙ. 2070° පමණ උෂ්ණත්වයක දී ඇන්ටිමනි ඒකපරමාණුකය.

ඇන්ටිමනිවල තුන්වැනි ආකාරයක් ද දක්නට ලැබේ. එය ස්ඵෝටික ඇන්ටිමනි වශයෙන් හැඳින්වේ. එහි ඇන්ටිමනි ක්ලෝරයිඩ් ස්වල්පයක් තිබෙන බැවින් බහුරූපයක් වශයෙන් නොගැනේ.

ඇන්ටිමනි ලෝහයේ සංයෝග බොහෝයි. ඒවා ආසනික් සංයෝගවලට බෙහෙවින් සමානය. සමහර සංයෝගයන්හි ඇන්ටිමනි ත්‍රිසංයුජය සමහරෙක පංචසංයුජය. මේ නිසා එයින් SbCl3 සහ SbCl5 යන ක්ලෝරයිඩ දෙකක් ද Sb406 සහ Sb205 යන ඔක්සයිඩ දෙකක් ද අමතරව Sh204 නම් ඔක්සයිඩයක් ද සෑදේ. Sb406 නම් ඔක්සයිඩය අම්ලවල ද ක්ෂාරවල ද ද්‍රවණය වන හෙයින් උභය ගුණී වෙයි. මෙයින් ලැබෙන ට්‍රයික්ලෝරයිඩය SbCl3 වැනි ලවණ ජලය ස්වල්පයක ද්‍රවණය වන නමුත් ජලය වැඩි වූ විට භාස්මික ඔක්සික්ලෝරයිඩය (Sb OCl) සෑදීම නිසා අස්ථාවරය. එහෙයින් SbClහි පැහැදිලි ද්‍රාවණයකට ජලය එක් කළ විට Sb0Cl සුදු අවක්ෂේපයක් (precipitate) ලෙස ඇති වෙයි. හයිඩ්රජන් ඇන්ටිමනයිඩ් (Sh H3) ආසීන් (As H3) මෙන් විෂ වායුවකි (ආසනික් බ.).

ඇන්ටිමනිවල භාස්මික ලවණවලින් අතිශයින් සුලභව පවත්නේ පොටෑසියම් ඇන්ටිමොනයිල් ටාටරේට්ය. මෙය ජලයෙහි ද්‍රාව්‍ය වූ, ස්ඵටිකීකරණය කළ හැකි, භයානක විෂ ද්‍රව්‍යයක් වන නමුත් ටාටර් එමටික් (tartar emetic) නමින් බෙහෙත් පිණිස භාවිතා කරනු ලැබේ. බෙහෙත් පිණිස භාවිතා කරනු ලබන ඇන්ටිමනි සහිත තව ඖෂධ වර්ග ද ඇත.

පෙන්ටොක්සයිඩය (Sh2 05) අම්ලවල ද්‍රවණය නොවෙයි. එහෙත් ක්ෂාරවල ද්‍රවණය වී ඇන්ටිමොනික් අම්ලයේ (H3 Sb04) ලවණයන් හෙවත් ඇන්ටිමනේට සාදයි. ඇන්ටිමනි පෙන්ටක්ලෝරයිඩය (SbCl5) සහ ට්‍රයික්ලෝරයිඩය (SbCl3) කාබනික රසායන විද්‍යාවේ දී හැලජනීකාරකයන් ලෙස භාවිතා කරනු ලැබේ.

ඇන්ටිමනිවල ස්වාභාවිකව තිබෙන සල්පයිඩය (Sh2 S3) කළුය. මෙය සායමක් ලෙස ද විලවුන් ද්‍රව්‍යයක් හෙවත් අංගරාගයක් සේ ද භාවිතා කරති. එහෙත් මේ සල්පයිඩය ම ඇන්ටිමනි ලවණවලින් කෘත්‍රිම ක්‍රමානුසාරයෙන් සෑදූ විට රත් පැහැති වේ. නොයෙක් ප්‍රමාණවල ගෙන්දගම් සහිත ඇන්ටිමනි සල්පයිඩ් වර්ග රබර් කර්මාන්තය සඳහා ගනු ලැබේ. මේ සඳහා වැඩි වශයෙන් ම ගැනෙන්නේ පෙන්ටසල්පයිඩ (Sb2 S5) ය. රතු පාට රබර් නළවල සහ ෂීට්වල ඒ පාට ඇත්තේ ද මේ සංයෝගය නිසාය. මේ සංයෝග දෙක ම ගිනිකූරු හිස් සෑදීම පිණිස ද ප්‍රයෝජනයට ගනිති.

ඇන්ටිමනිවල ද්‍රවණාංකය පහත් නිසා කලාත්මක භාණ්ඩවල අච්චු සාදා ගැනීම පිණිස ලෝහමය ඇන්ටිමනි භාවිතා කරනු ලැබේ. එහෙත් එහි ප්‍රධාන ම ප්‍රයෝජනය නම් ටින්, තඹ සහ ඊයම් ආදියෙන් සාදන මිශ්‍රලෝහවල (alloys) තද බව දියුණු කිරීම පිණිස යෙදීමයි. ෂෙල් උණ්ඩ හා කැබැලි විසි වන ෂ්රැප්නල් බෝම්බ යනාදිය තැනීම පිණිසත් ටැලිෆෝන් කම්බිවල මතුපිට ආලේපනය පිණිසත් ඇන්ටිමනි ගැනේ. ඊයම්-ඇන්ටිමනි මිශ්‍රලෝහය සංචායක (storage) බැටරිවල පාවිච්චි කරනු ලැබේ.

(සංස්කරණය: 1967)