සමානුපාතික නියෝජනය
(Proportional representation). නූතන ඡන්ද ග්‍රන්ථාවලී බොහෝමයක සමානුපාතික නියෝජන මූලධර්මය ඇතුළත්කොට තිබේ. සමානුපාතික නියෝජනය මූලධර්මය ඒක මන්ත්‍රී ඡන්ද කොට්ඨාසවල ක්‍රියාවේ යෙදීමට නොහැක. සමානුපාතික නියෝජන ක්‍රමය පවත්නා ඡන්ද කොට්ඨාසයක ඡන්ද අපේක්ෂකයාගේ අරමුණ විය යුත්තේ බහුඡන්ද සංඛ්‍යාවක් දිනාගැනීමට නොව, එක්තරා සලාකයක් (quota) දිනාගැන්මයි. මුළු ඡන්ද සංඛ්‍යාව, ඡන්ද කොට්ඨාසයේ ආසන ගණනින් බෙදු විට, සෑම අපේක්ෂකයකු විසින් ම දිනා ගත යුතු සලාකය සොයාගත හැක. සමානුපාතික නියෝජන ක්‍රම අතුරින් සරල ම ක්‍රමය නම් ප්‍රංසජාතීන් ‘පොදු ප්‍රතිකා ක්‍රමය’ (General ticket) යනුවෙන් හඳුන්වන ක්‍රමයයි. සමානුපාතික නියෝජන මූලධර්මය සාමාන්‍යයෙන් යොදනු ලබන ක්‍රමයට ව්‍යවහාර වන්නේ පැවරිය හැකි ‘තනි ඡන්ද ක්‍රමය’ යන පදයයි. (Single Transferable Vote)
පොදු පත්‍රිකා ක්‍රමය යටතෙහි, ඡන්ද අපේක්ෂකයින් ඡන්ද දිනා ගැනීමට ඉදිරිපත් වනුයේ තනි ව ම නොව, තවත් අපේක්ෂකයින් සමග සම්බන්ධයෙන් නම් සටන් කරන ලද ලැයිස්තුවක හෝ සීට්ටුවක මාර්ගයෙන්‍ ය. කොට්ඨාසයේ තිබෙන ආසන සංඛ්‍යාවට සමාන අපේක්ෂකයින් සංඛ්‍යාවක් එකතු වී ඡන්ද විමසීම්වල දී ඉදිරිපත් වනු ඇත. වැඩි ඡන්ද සංඛ්‍යාව දිනාගත් අපේක්ෂකයා තෝරා ගනු ලැබේ. සෑම ඡන්දදායකයකු ම එක් ලැයිස්තුවකට නොහොත් සීට්ටුවට තම ඡන්දය ගොඩපිටින් ම එනම් සම්පූර්ණයෙන් ම දෙන හෙයින් ඡන්ද කොට්ඨාසයේ ආසන සියල්ල ම දිනා ගැනීමටත් ප්‍රබල දේශපාලන පක්ෂයට මේ නිසා ඉබේ ම ඉඩ ලැබුණේ ය. මේ අතින් බලන කල යටකී ක්‍රමය පාවිච්චි කිරීමෙන් සුළු ජාතීන්ට නියෝජනය ලබාදීමට කිසිසේත් පත්‍රිකා ක්‍රමයෙන් පුළුවන් නුවුණේ ය. වර්ෂ 1919 දී, සංග්‍රහ කරන ලද නීතියකින් තත්ත්වය මඳක් වෙනස් කරනු ලැබී ය. යම් විස්තරයකින් කිසියම් අපේක්ෂකයකු පැහැදිලි බහුතර ඡන්ද සංඛ්‍යාවක් නොලද්දේ නම්, එක්තරා සලායක් දිනාගත් අපේක්ෂකයින් අතර ආසන සංඛ්‍යාව බෙදාහළ යුතු බව ඉන් කියැවුණි. 1919 දී ආරම්භ කරන ලද ක්‍රමය නිසා දැනුමින් ක්‍රියා නොකළ හෙයින් වර්ෂ 1927 දී ඒක - මන්ත්‍රී ඡන්ද කොට්ඨාස ක්‍රමය නැවත පිහිටුවනු ලැබී ය. වර්ෂ 1951 දී නැවතත් සමානුපාතික නියෝජන මූලධර්මය ප්‍රංශයේ පිළිගනු ලැබී ය.
‘පැවරිය හැකි ඡන්ද’ ක්‍රමය යෙදිය හැක්කේ ද බහු - මන්ත්‍රී ඡන්ද කොට්ඨාසයක පමණි. ඒක මන්ත්‍රී ඡන්ද කොට්ඨාස ගණනක් එකට රඳවා එක් කොට්ඨාසයක් පෙරළනු ලැබේ. සෑම අපේක්ෂකයකු විසින් ම දිනාගත යුත්තේ සලාකයකි. සෑම ඡන්දදායකයකුට ම ඇත්තේ එක සඵල ඡන්දයකි (Effective Vote). එහෙත් සෙසු අපේක්ෂකයන් අතරින් පිළිවෙළින් ස්වකීය වරණයන් ලියා සඳහන් කිරීමට ඔහුට සිදුවෙයි. යම් හෙයකින්, ආසන සියල්ලට ම පත් කිරීමට ඡන්ද අපේක්ෂකයින් සෑහෙk ගණනක් අවශ්‍ය ඡන්ද සලාක ලබා නැති නම්, ඡන්ද දායකයින්ගේ වර්ණ අනුව සෙසු අපේක්ෂකයින්ට තෝරාපත් කිරීමට හැකි ය. ජයග්‍රාහික අපේක්ෂකයාගේ නැතහොත් අපේක්ෂකයින්ගේ අතිරේක ඡන්ද සංඛ්‍යාව සෙසු අපේක්ෂකයින්ට පැවරීමෙන්වත් සෙසු අයට අවශ්‍ය ඡන්ද සලාකය ලබාගැනීමට නොහැකි වුවහොත් අඩු ම ඡන්ද සංඛ්‍යාව ඇත්තාවෝ අපේක්ෂකයා ඉවත් කර ඔහු ලබාගත් ඡන්ද සංඛ්‍යාව ද, ඡන්ද දායකයින්ගේ වරණ අනුව, සෙසු අපේක්ෂකයන් අතර ඔවුනට අවශ්‍ය සළාක ලැබෙන සේ, බෙදනු ලැබේ. මේ ක්‍රමය නිසා සෑම ඡන්දදායකුට ම ඔහු පළමුව කැමැත්තාවූ අපේක්ෂකයා තෝරා පත් කර ගැනීමට ඔහුට නුපුලුවන් වුවත්, ඔහුගේ දෙවෙනි තුන්වෙනි හෝ හතරවෙනි කැමැත්තවත් ඉටුකර ගැනීමට ඔහුට අවස්ථාව ලැබෙනු ඇත.
මෑතක් සිට සමානුපාතික නියෝජන මූලධර්මය කිනම් ආකාරයකින් වුව ද බොහෝ රටවල පාවිච්චි කරනු ලැබේ.
(කර්තෘ: එල්.එස්. ගුණසේකර: 1962)
(සංස්කරණය නොකළ)
