ආනන්ද චෛත්‍ය
බුද්ධශ්‍රාවක ආනන්ද මහතෙරුන්වහන්සේගේ ශාරීරික ධාතු නිදන්කර ගොඩනැගූ ථූප ආනන්ද චෛත්‍ය නමින් හැඳින්වේ. විවිධ ග්‍රන්ථවලින් හෙළිවන පරිදි ඒවා සංඛ්‍යා වශයෙන් සයකි. මෙයින් පළමුවන හා දෙවන ථූප ගංගා නදියේ වම් දකුණු ඉවුරු අසල ද තුන්වැන්න විශාලා (වර්තමාන බෙසාර්) මහනුවර ද සිව්වැන්න රජගහ (වර්තමාන රාජ්ගිර්) නුවර ද පස්වැන්න සැවැත් (වර්තමාන සහෙත් මහෙත්) නුවර ද සවැන්න මථුරා නුවර ද තිබුණු බව සඳහන් වේ.
පළමුවන හා දෙවන ථූප
මගධ, වෛශාලි දෙරටවැසියන් අතර තමන්වහන්සේගේ ධාතු බෙදා ගැනීම සම්බන්ධයෙන් කලහයක් නොවන පිණිස ගංගා (අන් මතයක හැටියට රෝහිණී) නදිය මැද අහසෙහි වැඩ හිඳ තේජෝකසිණ සමවතට සමවැදෙන්නට මත්තෙන් ආනන්ද මහතෙරුවහන්සේ කළ අධිෂ්ඨානයකට අනුව සිරුරෙන් ගිනිදැල් නැඟී ශරීරය මධ්‍යයෙහි බිඳී උන්වහන්සේගේ භස්මාවශේෂ නදිය දෙපසෙහි පතිත වූ බව බෞද්ධ සාහිත්‍යයේ සහ ෆාහියන්, හියුං සාං දෙදෙනාගේ ගමන් විස්තරවල ද සඳහන් වේ. ගඟ දෙපසෙහි භස්මාවශේෂ පතිත වූ ස්ථානවල ථූප දෙකක් ගොඩනගා තිබුණු බවත් දෙපසෙහි රජවරුන් ධාතු ගෙන ගොස් ස්තූපයන් ගොඩනැගූ බවත් හියුං සාං කියයි. මේ ප්‍රකාශය අනුව නදී නිම්නය පරීක්ෂා කළ ආචාර්ය වින්සන්ට් ඒ. ස්මිත් මහතා, හාජිපූර් නගරයට සැතපුම් හයක් ගිනිකොන දෙස පිහිටි දාවුද්නගර් නම් උස්භුමිය ගංගා නදියේ උතුරු ඉවුරේ ඉදිකොට තිබුණු චෛත්‍යය විය හැකැයි ද දකුණු ඉවුරේ තිබුණු ථූපය ගංගා ජලයෙන් සේදී යන්නට ඇතැයි ද පවසයි. දැනට චිරාණ්ඩ් නමින් හැඳින්වෙන ප්‍රදේශය අනඳ මහතෙරණුවන්ගේ ශාරීරික ධාතූන් දෙකොටසකට බෙදා දුන් තැන වශයෙන් ආචාර්ය ඩබ්ලිව්. හෝයි මහතා හඳුන්වයි.
තුන්වන ථූපය
ලිච්ඡවි රජදරුවන් විසින් ගොඩනංවන ලද මේ චෛත්‍යය පාටලිපුත්‍ර නගරයට සැතපුම් 27ක් උතුරු දෙසින් ගංගා නදියේ වම් ඉවුරේ පිහිටි වෛශාලි නගරයේ විය. එහි දකුණු දිග පිහිටි ගරා වැටුණු ථූපයක් ආනන්ද චෛත්‍යය වශයෙන් ජනරාල් කනිංහැම් මහතා හඳුන්වයි. ථූපය මුදුනේ ඉස්ලාම් භක්තිකයකුගේ සොහොන් ගෙයක් ඉදිකර තිබුණ බැවින් එය පරීක්ෂා කළ නොහැකි වූ බව කනිංහැම් මහතා කියයි. එය පාමුල හෑරීමේ දී මධ්‍යම කාලයට අයත් කැටයම් සහිත ගල්කණු දෙකක් හමු වී තිබේ.
සිව්වන ථූපය
මෙය අජාසත් රජු විසින් කරවන ලදි. රජගහ නුවර අසල වූ වේළුවන කලන්දක නිවාපයෙහි අජාසත් රජු විසින් සර්වඥධාතු පිහිටුවා කරවන ලද චෛත්‍යයට නුදුරුව මෙය පිහිටි බව හියු සාං කියයි. පැරණි රජගහ නගරයේ උතුරු දොරටුවටත් නව නගරයේ දකුණු දොරටුවටත් අතර ගිරිකඳුරේ දක්නට ලැබෙන ගොඩනැගිලි රාශියක නටබුන්වලින් වැසුණු ප්‍රදේශය කලන්දක වේළුවනය වශයෙන් ද නව නගරයට බටහිරින් ඇති උස් භූමි දෙක ආනන්ද ථූපය හා අජාසත් රජු සර්වඥධාතු පිහිටුවා කරවූ චෛත්‍යය වශයෙන් ද ඒ.ඇම්. බ්‍රෝඩ්ලි මහතා හඳුන්වයි. පසු කාලයෙහි මේ ප්‍රදේශයේ පුරාවිද්‍යා පරීක්ෂණ පැවැත්වූ සර් ජේ.එච්. මාර්ෂල් මහතා පැරණි නගරයේ උතුරු දොරටුව දැනට කුඩා දිය පාරවල් දෙකක් එකතුවන තැනට අඩි 160ක් ගිනිකොන දෙසින් විය යුතු බව ද එහි සිට අඩි 250ක් උතුරු දිගින් නව නගරයේ දකුණු දොරටුව පිහිටි බව ද කියයි. මේ අනුව නව නගරයේ දකුණු දොරටුවට පියවර 300ක් උතුරු දෙසැ මාවතෙහි වම් පැත්තේ වේළුවනාරාමයට ඇතුළුවන දොරටුව ද එහි උතුරුදිග කෙළවරේ ඇති නටබුන්වලින් වැසුණු උස් භුමිය පැරණි ථූපාදී ගොඩනැගිලි තිබුණු ස්ථානය ද විය හැකි යයි ඒ මහතා නිගමනය කරයි. ඉන් මෑත භාගයෙහි මේ ප්‍රදේශය පරීක්ෂා කළ ආචාර්‍ය්‍ය බ්ලොක් මහතාට එහි අඩි හයක් යට තිබී ථූප නවයක පදනම් සම්බ වූ බව සඳහන් වන බැවින් ආනන්ද ථූපය ද යථෝක්ත ථූප නවයෙන් එකක් විය හැක.
පස්වන ථූපය
මෙය පිහිටියේ සැවැත්නුවර ජේතවනාරාම භුමියෙහිය. අශෝකාධිරාජයන් කැටුව සැවැත් නුවර ජේතවනාරාම භූමියට පැමිණි උපගුප්ත මහරහතන්වහන්සේ සැරියුත්, මුගලන්, මහාකාශ්‍යප, බක්කුල, ආනන්ද යන ශ්‍රාවකයන්වහන්සේලාගේ ස්තූප රජුහට දැක්වූ බවත් රජු ඒ ස්තූප වැඳ ප්‍රතිසංස්කරණාදි කටයුතු සඳහා ආනන්ද ස්තූපයට කෝටියක් ද අනිකුත් ස්තූපයන්ට ලක්ෂය බැගින් ද පරිත්‍යාග කළ බවත් දිව්‍යාවදානයේ සඳහන් වේ. ජේතවනාරාම භූමියෙහි තිබී පැරණි ථූප පදනම් බොහෝ ගණනක් හමු වුව ද ආනන්ද චෛත්‍යය නිශ්චය වශයෙන් හඳුනා ගැනීමට තරම් සාක්ෂ්‍යයක් මේ දක්වා හෙළි වී නැත.
සවන ථූපය
මෙය මථුරා නගරයෙහි තිබුණු බව හියුං සාං කියයි. නගරයට උතුරෙන් පිහිටි ආනන්ද්ටීලා නමින් හැඳින්වෙන උස් භූමිය ආනන්ද චෛත්‍යය වශයෙන් ජනරාල් කනිංහැම් මහතා හඳුන්වයි.
බුදුරජාණන් වහන්සේ ජීවමාන සමයෙහි භෝග නගරයෙහි ද ආනන්ද නමින් චෛත්‍යයක් තිබුණ බව බෞද්ධ සාහිත්‍යයෙහි සඳහන් වේ.
(සංස්කරණය: 1965)
