ඇත්දෙමට

(ග්මෙලිනා ආබොරෙයා - Gmelina arborea Roxb.). අඩි 50ක් පමණ උසට වැවෙන පතනශීල ගසකි. එහි කඳ පිටතින් අළුපාටය. පොත්ත කහ පාටය; තරමක් වල්ක (cork) සහිතය. රිකිලි සහ ළපටි කොටස් සියුම් සුදු බූවකින් වැසී තිබේ. මේරූ කොළවල උඩ පැත්ත සිනිඳුය; යටි පැත්ත ළා කහපාට කේශරවලින් වැසී ඇත. කොළ නටුව අඟල් 3ක් පමණ දිගය; බූ සහිත නටු අග ග්‍රන්ථි තිබේ. ඇත්දෙමට මල් තරමක් ලොකුය, බහුලය. මල් සෑදෙන්නේ අඟල් 10ක් පමණ දිග ඇති සංයුක්ත ඒකාක්ෂයක (panicle) ඉති වශයෙන් පිහිටි බහුඅක්ෂවලය (cymes). සාමාන්‍යයෙන් ඉත්තක මල් තුනක් බැගින් තිබේ. දුඹුරු පැහැයට හුරු ද්වි-ඕෂ්ඨි මල් මුකුටයෙහි පිට පැත්ත බූ සහිතය. ඇත්දෙමට ගෙඩිය අඟලක් පමණ දිග ඇති සිනිඳු ගෝලාකාර අෂ්ටිලයකි; ඉදෙන විට තද කහ පාට වන්නේය.

වෙර්බෙනාසේ (Verbenaceae) කුලයට අයත් මේ ගස ලංකාවේ තෙත් ප්‍රදේශවල වැවේ. ඉන්දියාව, බුරුමය, මලයාව හා පිලිප්පයින් දූපත් යනාදි ප්‍රදේශවල ද එය දක්නට ලැබේ. ඇත්දෙමට ලීය ප්‍රයෝජනවත්ය.

ආයුර්වේද මතය

ඇත්දෙමට නම් වනෞෂධය ද්‍රව්‍ය ගණයෙහි දසමුලට අයත් වේ. මීට සකු බසින් ගම්භාරි, ශ්‍රී පර්ණි, කාශ්මර්‍ය්‍ය ආදි නම් ඇත්තේය. ගුණ විසින් ඇත්දෙමට කසට, තිත්ත, මධුර රසයෙන් යුක්තයි; උෂ්ණ වීර්‍ය්‍යයි; ගුරුයි; අග්නි දීපනය කෙරේ; පාචකයි; මේධාජනකයි. ආමයික ප්‍රයෝග විසින් කරකැවිල්ල, ශෝෂය හා තුන් දොස් කෝපය නසයි; පිපාසය, ආමදෝෂ, ශූල, අර්ශස්, විෂදාහ හා ජ්වර නසයි.

ඇත්දෙමට ගෙඩි පුෂ්ටිකාරකයි; ශුක්‍ර වඩයි; ගුරුයි; කේශයන්ට හිතකාරී වෙයි; රසායනයි; මධුර විපාකයි; ශීතවීර්‍ය්‍යයි; ස්නිග්ධයි; කසට ඇඹුල් රසයි; ශෝධනකාරකයි. ආමයික ප්‍රයෝග විසින් වායු පිත්ත පිපාසා, රක්තදෘෂ්ටි, ක්ෂය, මූත්‍රාවරෝධ, දාහ, රත්පිත් හා ක්ෂත නසයි. දේශීය චිකිත්සාවට අයත් බොහෝ යෝගයන්ට ඇත්දෙමට ගනු ලැබේ. ව්‍රණ, කුෂ්ඨ, උපදංශ යන රෝගයන්හි ද ආලේප වශයෙන් සාදන බොහෝ යෝගවලට ද ඇත්දෙමට යුෂ යෙදේ. සර්ප විෂට ද ඇත්දෙමට ප්‍රත්‍යක්ෂ ඖෂධයකි. දේශීය ගෙඩි වෙදකමට හා කැඩුම් බිඳුම් වෙදකමට ද ඇත්දෙමට පොතු ගනු ලැබේ.

(සංස්කරණය: 1967)