අවුරංගාබාද්
ඉන්දියාවේ හයිදරාබාද් රාජ්‍යයේ වයඹදෙස පිහිටා ඇති කොට්ඨාසයක් ද දිස්ත්‍රික්කයක් ද එහි උපදිස්ත්‍රික්කයක් (තාලුක්) හා අගනුවර ද අවුරංගාබාද් යන නමින් හැඳින් වේ.
ඩැකාන් සානුවෙහි පිහිටි අවුරංගාබාද් දිස්ත්‍රික්කය වර්ග සැතපුම් 6212ක් පමණ විශාලය. ඉන්දියාවේ බටහිර ඝාට් කඳු වැටියෙන් නැගෙනහිරට විහිදෙන සභ්‍යාද්‍රි පර්වතය නිසා අවුරංගා බාද්හි උතුරු පෙදෙස් සෙසු ප්‍රදේශයන්ට වඩා උස්ය. ගෝදාවරී නදිය මෙම දිස්ත්‍රික්කය හරහා ගලන ප්‍රධාන ගංගාවයි. අවුරංගාබාද්හි දේශගුණය වියළිය. එහෙත් සාරවත් කළු පස ගොවිතැනට ඉතා යහපත් හෙයින්, ජලසම්පාදනය සලසා කපු, මිලට්, තිරිඟු හා ලින්සීඩ් බහුලව වවනු ලැබේ.
මේ ප්‍රදේශයේ අගනුවර වූ අවුරංගාබාද් නගරය ගෝදාවරී ගඟේ අතු ගංගාවක් අසබඩ පිහිටියේය. එය බොම්බායට සැතපුම් 175ක් ඊශාන දිගින් උත්තර අක්ෂාංශ 19°52′ හා නැගෙනහිර දේශාංශ 75°'20 ආශ්‍රිතව පිහිටා ඇත. කපු හා තිරිඟු වෙළඳ පළක් වශයෙන් මේ නගරය ඉතා වැදගත්ය. රෙදි විවීම හා යන්ත්‍ර බලයෙන් පිටි ඇඹරීම සැලකිය යුතු කර්මාන්තයි. නගරයේ ජනගහනය (1951) 66,636කි. දිස්ත්‍රික්කයේ ජනගහනය (1951) 11,79,404කි.
ඉතිහාසය
අවුරංගාබාද් දිස්ත්‍රික්කයට ඒ නම ලැබුණේ මෝගල් රාජවංශික අවුරංග්සෙබ් කුමාරයා ඩැකානයේ ප්‍රතිරාජයා හැටියට පත්වීමෙන් පසු තමාගේ අගනුවර මේ ප්‍රදේශයේ පිහිටුවා ගෙන එයට අවුරංගාබාද් යන නාමය දීමෙන් පසුවය. ක්‍රි. පූ. ශතවර්ෂවල දී මේ ප්‍රදේශය අයත්ව තුබුණේ මෞර්යරාජවංශයටය. ඊට පසු එය ආන්ධ්‍ර රාජ්‍යයට යටත් විය. එකල එහි ප්‍රධාන නගරය වූ පෛඨන් (ප්‍රතිෂ්ඨාන) නුවර බව ටොලමි පවසයි. ආන්ධ්‍රයන්ගේ බලය පිරිහීයාමෙන් පසු අවුරංගා බාද් ප්‍රදේශය වාකාටක රජවරුන්ට යටත් වූ බව පෙනේ. සවැනි සියවසේ දී පමණ චාලුක්‍යයන් ඩැකානයේ බලයට පත්වීමෙන් පසු දැනට අවුරංගා බාද් නමින් හැඳින්වෙන මුළු ප්‍රදේශය ම ඔවුගේ ආධිපත්‍යය යටතට පත්විය. අටවන සියවසේ දී පමණ චාලුක්‍යයන්ගේ බලය බිඳ වැටීමෙන් පසු රාෂ්ට්‍රකූට රජවරු මේ ප්‍රදේශයේ අධිපතිකම් කළහ. එහෙත් ශතවර්ෂ දෙකකට පමණ පසු රාෂ්ට්‍රකූටයන් පරදවා චාලුක්‍යයන්ට නැවත වරක් මේ ප්‍රදේශයේ බලය ලබා ගැනීමට හැකිවිය. ඉන් පසු මේ ප්‍රදේශය පාලනය වූයේ චාලුක්‍යයන්ගේ ප්‍රාදේශික රජවරුන් වු යාදව රාජපරම්පරාව මඟිනි. එවක එහි අගනුවර බවට පත් වූයේ අවුරංගාබාද් නගරයට සැතපුම් කිහිපයක් ඈතින් පිහිටි දේවගිරි (දෞලතාබාද්) නම් නගරයයි. 13 වැනි සියවසේ අවසානයේ දී මේ ප්‍රදේශය දිල්ලියේ සුල්තාන්වරයකු වූ අලා උද්දීන් ඛල්ජි විසින් ආක්‍රමණය කරන ලදුව දිල්ලි රාජ්‍යයට යටත් විය. 1347 දී පමණ දිල්ලි රාජ්‍යයෙන් නිදහස් වුණු මේ ප්‍රදේශය 1499 දක්වා බාහ්මනි රාජ්‍යයේ කොටසක් හැටියටත්, ඉන් පසු අහමද් නගර් රාජ්‍යයේ කොටසක් හැටියටත් පාලනය විය.
ක්‍රි.ව. 1610 දී අහමද්නගර්හි අගමැති මාලික් අම්බර් විසින් මේ ප්‍රදේශයේ අගනුවර හැටියට බර්කි නම් ස්ථානය තෝරා ගන්නා ලදි. 1626 දී මුළු අහමද්නගර් රාජ්‍යය ම අවුරංග්සෙබ්ට යටත් විය. ඉන්පසු බර්කි නගරයට හා ඒ අවට විශාල ප්‍රදේශයකට ද අවුරංගාබාද් යන නම ලැබිණ. 18 වන සියවසේ මුල හරියේ දී පමණ හයිදරාබාද් රාජ්‍යය ආරම්භවීමෙන් පසු අවුරංගාබාද් දිස්ත්‍රික්කය ඒ රාජ්‍යයේ කොටසක් බවට පත් විය. ස්වල්ප කාලයක් හයිදරාබාද් රාජ්‍යයේ නිසාම්වරුන්ගේ අගනුවර හැටියට ද පැවතුණු අවුරංගා බාද් නගරයේ පිරිහීම ආරම්භ වූයේ නිසාම්වරුන්ගේ පාලන මධ්‍යස්ථානය හයිදරාබාද් නගරය කරාගෙන යෑමෙන් පසුවය.
පුරාවිද්‍යාත්මක වැදගත්කමක් ඇති ස්ථාන කිහිපයක් අවුරංගාබාද් නගරයේ හා ඒ අවට ප්‍රදේශයේ ඇත්තේය. අවුරංග්බ් අධිරාජයාගේ බිසව සිහිවීම පිණිස කරවන ලද සොහොන (මක්බරා) ද මාලික් අම්බර් විසින් ගොඩනංවන ලද ජුමාමස්ජිද් නමින් හැඳින්වෙන මුස්ලිම් පල්ලිය ද අවුරංග්සෙබ්ගේ මාළිගය ද ඉන් ප්‍රධානය.
ලෙන් විහාර
අවුරංගාබාද් නගරය අසල එයට උතුරු දෙසින් පිහිටි කඳුවැටියක පැරණි මහායානික ලෙන් විහාර දොළොසක් වේ. තැනිතලා භූමියේ සිට අඩි 700ක් පමණ ඉහළින් සැතපුම් එකහමාරක් පමණ වූ ප්‍රදේශයක පළින් පළ පිහිටි මෙම ලෙන් සත්වන සියවසේ දී කරවන ලදැයි සලකනු ලැබේ. මේවා බටහිර ඉන්දියාවේ ව්‍යාප්තව පැවැති ගල් විහාර සම්ප්‍රදායයේ අවසාන යුගයට අයත් වේ. අවුරංගාබාද් ලෙන් අතුරෙහි ඇත්තේ එක් චෛත්‍යශාලාවක් පමණි. සෙසු සියල්ල විහාර (සංඝාරාම)ය. ඒවායින් අංක 3 සහ 7 දරන ලෙන් අතිශයින් වැදගත් වේ. අංක 7 දරන විහාරය සැලැස්ම අතින් අන්‍ය ලෙන් විහාරයන්ට වඩා වෙනස්ය. එහි පිළිමගෙය පිහිටා ඇත්තේ අනෙක් ලෙන්වල මෙන් පසු භාගයෙහි ගල් බිත්තිය මධ්‍යභාගයෙහිය. එය වටා ප්‍රදක්ෂිණාපථයක් ද වේ. මෙය බෞද්ධයන් බ්‍රාහ්මණාගමික ලෙන් අනුගමනය කිරීමේ ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් ඇති වූවකැයි සැලැකිය හැකිය.
අවුරංගාබාද් ලෙන් මහායානයට අයත් බුද්ධ, බෝධිසත්ව, දේව ආදී ප්‍රතිමා වලින් සමලංකෘතය. අංක 7 දරන විහාරයෙහි දක්නා ලැබෙන මහායානික දේව ප්‍රතිමා සංඛ්‍යාව බ්‍රාහ්මණාගමික දේව ප්‍රතිමාවන්ගේ සංඛ්‍යාවට වඩා අධිකය. මූර්ති ශෛලිය හා කැටයම් සැරසිලි අතින් අවුරංගාබාද් ලෙන් අජන්තාවේ අවසාන කාල පරිච්ඡේදයට අයත් ලෙන්වලට සමානය. එහෙත් අවුරංගාබාද්හි කැටයම් වල අලංකරණය සීමාව ඉක්මවා සිටී.
මෙම ලෙන් විහාර විසිතුරු සිතුවමින් ද අලංකාර කොට තුබුණු බව ශේෂව පවත්නා සිතුවම් කොටස් වලින් පැහැදිලි වේ.
(සංස්කරණය: 1965)
