ධර්මරාජික ස්තූපය
ධර්මරාජික
බුදුරදුන් තම ප්‍රථම ධර්මදේශනය වූ ධම්මචක්කප්පවත්තන සූත්‍රය පස්වග මහණුනට දෙසූ ශුද්ධ භූමිය වන (දඹදිව) සාරානාත්හි මිගදාය නමින් හැඳින්වෙන ස්ථානයෙහි පිහිටි ප්‍රධාන ස්තූපය 'ධර්මරාජික ස්තූපය' නමින් හැඳින්වේ. 'ධර්මරාජ' නමින් හැඳින්වෙන්නේ ද බුදුරදාණෝ ය. එහෙයින් 'ධර්මරාජික ස්තූප' යනු "බුදුරදුන් සඳහා කැප කළ හෝ ඉදි කරන ලද ස්තූපය" යන අරුත් ඇත්තකි. මේ ස්ථානයෙහි ම මීට නුදුරින් වඩා හොඳ තත්වයෙකින් සුරැකී පවත්නා 'ධම්මික ස්තූපය' නමින් භාරතීය ජනතාව විසින් හැඳින්වෙන ස්තූපය ධර්මරාජිත ස්තූපය ලෙස ඇතැමෙක් වරදවා නම් කරති. එහෙත් මේ ස්තූප දෙක එකිනෙකින් වෙනස් නිර්මාණ දෙකකි. ධර්මරාජ ස්තූපය පිහිටා ඇත්තේ සාරානාත් ශුද්ධ භූමියෙහි උතුරු පසට වන්නට ය. මේ ස්තූපය අශෝක රජු (ක්‍රි.පූ. 272-236) විසින් කරවන ලද්දේ බුදුරදුන්ගේ ශාරීරික ධාතු නිදන් කොට කලින් බඳවා තුබූ ස්තූපයෙන් ලබා ගත් ධාතු නිදන් කෙරෙමින් දඹදිව නොයෙක් ස්ථානවල දාගැබ් ඉදි කරවූ සමයෙහි ය. අවුරුදු දෙදහසකට අධික කාලයක් විවිධ ප්‍රතිසංස්කරණවලට ලක්වෙමින් නිරුපද්‍රැත ව පැවති මේ ස්තූපය 1794 වර්ෂයෙහි දී මේ ප්‍රදේශයේ පාලනය භාර ව සිටි ජගත්සිංගේ නියෝගයෙන් ඔහුගේ පුරුෂයන් විසින් බිඳ දමා විනාශ කරන ලදී. දැනට එහි ඉතිරි ව ඇත්තේ පාදමට අයත් කොටස පමණකි. සෑයේ මුදුනෙහි සිට අඩි 27 පහළින් පිහිටි ගර්භයෙහි තුබූ ගලින් නිමවන ලද වටකුරු කුඩා කරඬුවක් මේ විනාශයෙහි දී ජගත් සිං අතට පත් විය. මේ කරඬුව තුළ කොළ පැහැති ගල් විශේෂයෙකින් නිමවන ලද ධාතු කරඬුවක් විය. නිසැකව ම එහි තුබුණේ බුදු රදුන්ගේ ශාරීරික ධාතු සහ චිතකයෙන් ලබා ගත් අළු ස්වල්පයකි. මේ ධාතු සහ අළු ජගත් සිංගේ නියෝගයෙන් ගංගා නදියට දමන ලදී. ධාතු තැන්පත් කොට තුබූ කරඬුව ද අතුරුදන් විය. එහෙත් එකී කරඬුව තැන්පත් කොට තුබූ වටකුරු ගල්කරඬුව ජගත්සිංගේ නිවසෙහි තිබී දැනට සාරානාත් කෞතුකාගාරයෙහි සුරක්ෂිත ව ඇත.
මෑතක දී ඉන්දීය පුරාවිද්‍යා අධිකාරිය විසින් කැරුණු කැණීමවල දී මෙහි මුල් ස්තූපයට අවස්ථා හයක දී කරන ලද විශාලීකරණයන්ගේ ලකුණු සොයා ගත හැකි විය. අසෝක රජු විසින් බඳවන ලද මුල් ස්තූපය අඩි 44කුත් අඟල් 3ක විෂ්කම්භය ඇත්තකි. එහි අල්ලන ලද ගඩොල් අඟල් 19 1/2×14 1/2×2 1/2 යන ප්‍රමාණයෙන් සහ එක් කොනක් තරමක කුඤ්ඤාකාර ස්වරූපයෙකින් ද යුක්ත ය. ඉන් පසු සෑබඳ විශාල කරන ලද්දේ කුශාන යුගයේ දී ය. ඒ සඳහා යොදා ගැනුණේ අඟල් 15×10 1/2×2 3/4 ප්‍රමාණයෙන් යුත් ගඩොළු ය. දෙවන විශාලීකරණය සිදු වූයේ 5 වන හෝ 6 වන සියවස තුළ දී ය. එහි දී අඩි 16ක් පමණ පුළුල් ප්‍රදක්ෂිණාපථයක් එක් කරන ලදී. ඒ හැර අඩි 4කුත් අඟල් 5ක් උස ඝන වට පවුරක් සෑය වටා ඉදි කරන ලද අතර සිවු දිසාවට මුහුණ ලු දොරටු සතරක් ද එහි විය. තුන්වන විශාලීකරණය සිදු වූයේ 7 වන සියවසෙහි දී ය. මෙහි දී ප්‍රදක්ෂිණාපථයත් සෑයත් අතර තුල අවකාශය පසින් පුරවා ඒ මතට නැගී සෑය වැඳීමට පහසුවන පරිදි තනි ගලින් නිමැවූ පියගැට පෙළ සතරක් එයට එක් කොට ඇත. ඉතිරි එක් කිරීම් දෙක 9 වන සියවසත් 11 වන සියවසත් අතර කාලය තුළ කරන ලද බව පෙනේ. අවසාන විශාලීකරණය වූ සවැන්න සිදු කොට ඇත්තේ කුමාර දේවිය විසින් 12 වන සියවසෙහි ධර්මරාජික විහාරය කරවන ලද අවධියෙහි ය.
මේ ස්තූපය අසල තිබී සුවිශේෂ ගණයට අයත් විශාල ප්‍රතිමා දෙකක් හමු විය. ඉන් එකක් රතු ගලින් නිමවන ලද බෝධිසත්ත්ව රූපයකි. මේ ප්‍රතිමාව සමග සොයා ගත් සෙල්ලිපියෙකින් කනිෂ්ක රජුගේ අභිෂේකයෙන් තුන් වන වසරෙහි බුදුරදුන්ගේ චඞ්කමය (සක්මන) සිහි වීම සඳහා ‘බල’ නමැති භික්ෂුව විසින් එය කරවන ලද බව කියැවේ. දෙවැන්න ධර්මදේශනා විලාසයෙන් නිමවන ලද වැඩහිටි බුදු පිළිමයකි. මේ පිළිමය ලෝකයේ පුරාස්ථානවලින් හමු වූ අතිවිශිෂ්ට කලාත්මක නිර්මාණවලින් එකක් ලෙස සැලකේ.
ධමේක් ස්තූපය
ධර්මරාජික ස්තූපය ගැන කීමේ දී එම ස්තූපය සමග වරදවා හැඳින ගනුලබන ඊට ඉතා නුදුරින් පිහිටි, දැනටත් වැඩි කොටසක් සුරක්ෂිත වැ පවත්නා, 'ධමේක් ස්තූපය' නමින් හැඳින්වෙන පැරණි දාගැබ ගැන ද දැන ගැනීම වැදගත් ය. සාරානාත් කරා පැමිණෙන බැතිමතුන්ගෙන් නො වරදවා වැඳුම් පිදුම් ලබන මේ ස්තූපයට බෞද්ධ ඉතිහාසයේ විශේෂස්ථානයක් හිමි වන්නේ එහි සිලිංඩරාකාර ස්වරූපය නිසා ය. මෙහි නම ද වියතුන්ගේ විමසුමට ලක් වූවකි. 'ධමේක්' යන වචනයෙන් බුදුරදුන්ගේ ධර්මයට එහි සම්බන්ධයක් දක්වයි. මේ පිළිබඳ ව විමසීම් කළ ශ්‍රීමත් අලෙක්සණ්ඩර් කනිංහැම් සූරීන්ගේ අදහස වූයේ එය 'ධර්මොපදේශක' නමැති සකු වදනින් නිපන්නක් ලෙස ය. මේ ස්ථානයෙහි කැණීම් කළ දයාරාම් සග්නි නමැති ඉන්දීය පුරාවිද්‍යාඥයා මේ නම 'ධර්මේක්ෂා' (ධර්මඥාන දර්ශනය) නමැති සකු වදනින් සැකසුණක් ලෙස සැලකී ය. මෙහි ලා සාරානාත් භූමියෙන් ලැබුණු මැටි මුද්‍රාවෙක සටහන්වූ ලිපි කඩක් උදව් වෙයි. දොළොස් වන සියවසට අයත් අකුරුවලින් ලැයැවුණු මේ ලිපියෙහි 'ධමාක ජයතු' යන පාඨය දක්නා ලැබේ. මෙහි 'ධමාක' යනු ධර්මචක්‍රය සඳහා භාවිතා වූ 'ධම්චක' යන වචනයෙ පරිණාමයක් ලෙස සැලකීම සුදුසු බව පුරාවිද්‍යාඥයන් වැඩි දෙනෙකුගේ මතය යි. ඒ අනුව ධමේක් ස්තූපය ඉදි කරන ලද්දේ 'ධර්මචක්‍රය' එ නම් බුදුරදුන්ගේ දම්සක් පැවතුම් දේසනාව සිහිවීම සඳහා බවත් බුදුරදුන් මේ සූත්‍රය දෙසූ ස්ථානය මත ස්තූපය තණ ඇති බවත් සැලකේ. මේ මතයට ප්‍රතිෂ්ඨ සපයන ලිපියක් මෙ තැනින් ම ලැබී ඇත. ක්‍රි.ව. 1026 දී මහීපාල නමැති පාල වංශික මහ රජු විසින් පිහිටිවන ලද මේ ලිපියෙහි 'ධර්මරාජික' සහ 'ධර්මචක්‍ර' යන ස්තූප දෙක තමා පිලිසකර කරවූ බව සඳහන් වේ.
ධමේක් ස්තූපය ද පුරාණ කර්මාන්තයක් බව සනාථ කරවන සාක්ෂි පවතී. එය මෞර්ය යුගයට ම අයත් කර්මාන්තයක් ලෙස සැලකිය හැකි ය. මුල දී එය ගඩොලින් හා මැටියෙන් බඳින ලද්දක් බවත් පසු කලෙක එනම්, ගුප්ත යුගයෙහි දී ගල් කඥචුකයෙකින් එය ආවරණය කරන ලද බවත් කතිංහැම් සූරීන් විසින් සොයා ගන්නා ලදී. එය කළ හැකි එය කළ හැකි වූයේ ගලින් නිමවන ලද ස්තූපයේ බඳ හරහා කරන ලද වදමනක ආධාරයෙනි. ස්තූප ගර්භයෙන් ශාරීරික ධාතු සොයා ගැනීමට නොහැකි වුවත් 'යේ ධර්මා හේතු ප්‍රභවා' යන ඈ විසින් බුදුරදුන් දෙසූ පටිච්චසමුප්පාද ධර්මයේ සංස්කෘත පාඨයක් සටහන් වැ ඇති ගල් පුවරුවක් සෑයේ මුදුනට අඩි තුනක් පහළ ස්ථානයෙක තිබී සොයා ගත හැකි විය. මෙය ස්තූපය තුළට පසු කළෙක, එනම්, ගුප්ත යුගයෙහි දී පිවිසවන ලද්දෙකැ'යි විශ්වාස කෙරේ.
ධමේක් ස්තූපයේ උස පාදමේ සිට අඩි 143කි. එහි පාදමෙහි විෂ්කම්භය අඩි 93කි. ස්තූපය කොටස් දෙකකින් යුක්ත ය. පාදමේ සිට අඩි 107ක් උසට නැගෙන මුල් කොටස වෘත්තාකාර ය. සෙසු දාගප්වලට පාදක වශයෙන් දක්නට ලැබෙන චතුරශ්‍රාකාර පදනම මෙහි නැත. ස්තූපයේ මුදුන් කොටස හෙවත් දෙවන කොටස ද අඩි 36කුත් අඟල් 9ක් උස සිලිංඩරාකාර නිර්මාණයකි. ස්තූපයේ පහළ කොටසේ ගඩොළු ස්තර තද කරනු ලැබ ඇත්තේ යකඩ කලම්පවල ආධාරයෙනි. ස්තූපයේ දෙවන කොටස ගඩොලින් නිමවන ලද්දකි. එහි පහළ කොටසේ බඳ වටා මැදක් වන්නට කවාට අටක් තනා ඇත. ස්තූපයේ බඳට පිටතින් නෙරා සිටින සේ කළ තොරණක ස්වරූපය ඇති ආකෘති තුළ තණ ඇති මේ කවාටවල අරමුණ එ තුළ පිළිම තැන්පත් කොට ප්‍රදර්ශනය කරවීම විය හැකි ය. මේ කවාටවලින් පහළ කොටස් මනුෂ්‍ය රූප හා සත්ත්ව රූප ඇතුළත් ලියවැලින් හා ජ්‍යාමිතික ආකෘතිවලින් යුත් සැරසිලි කැටයම් පෙළින් විසිතුරුව පවතී. මේ කැටයම් එවකට ස්තූපවල් බඳ වැසීම සඳහා පිළියෙල කරන ලද 'දේවාදුශ්‍ය' (දෙව්පිළි) නමැති චිත්‍ර වස්ත්‍ර අනුකරණයෙන් කරන ලද ගුප්ත ශෛලියට අයත් නිර්මාණ ලෙස සැලකේ.
(කර්තෘ: ගුණපාල සේනාධීර)
(සංස්කරණය නොකළ)
