ආවා
ඉහළ බුරුමයේ සගෛං දිස්ත්‍රික්කයේ ඉරවඩි නදියේ වම් ඉවුරේ ත්‍රිකෝණාකාර දූපතක පිහිටි නටබුන් වී ඇති නගරයකි. එය අතීතයේ දී 'රත්නපුර' යන නමින් හැඳින්විණි. යුරෝපීයයන් බුරුමයට පැමිණීමෙන් පසුව මුළු ඉහළ බුරුමය ම හැඳින්වුණේ ආවා නමිනි. ක්‍රි.ව. ඉක්බිති 1364 පමණේ සිට 1752 දක්වා ද ඉක්බිති 1765 සිට 1783 දක්වා ද නැවත 1823 සිට 1837 දක්වා ද මේ නගරය ඉහළ බුරුමයේ අගනුවරව පැවතුණේය.
ක්‍රි.ව. 1364 දී පමණ මේ නගරය ඉදිකර වූයේ තදො මින්ඛ්‍යා (1364-1368) නමැති සගෛං අධිපතියකු විසිනි. නගරය ඉදිකිරීමෙන් පසු තදෝ මින්ඛ්‍යා රජ ඒ අවට ප්‍රදේශයන් ආක්‍රමණය කොට තමා යටතට ගත්තේය. එතැන් සිට ආවා රාජ්‍යය ක්‍රමයෙන් පැතිර යන්නට පටන් ගති. ක්‍රි.ව. 1364 සිට 1783 දක්වා කාලය තුළ ඉහළ බුරුමය පාලනය කළ බුරුම රජවරුන් තිස්දෙනකුන් පමණ ආවා නගරය ස්වකීය අගනුවර ලෙස සැලකූ බව පෙනේ. තුදුස්වන හා පසළොස්වන සියවස්හි දී ආවා නගරයේ රජ කළ රජවරු බුරුමයේ තලේයිංවරුන් සතුව තුබූ ප්‍රදේශ ආක්‍රමණය කිරීමට තමන්ගේ කාලයෙන් වැඩි කොටසක් යෙදූහ. එමෙන්ම මේ කාලය තුළ ආවා රාජ්‍යය ද පගාන් රාජ්‍යයේ රජවරුන්ගේ ආක්‍රමණයන්ට ලක්විය. මේ යුගයේ දී ම ආවා රාජ්‍යය ෂාන් රජවරුන්ගේ හා චීන රජවරුන්ගේ ප්‍රහාරයන්ට ද ලක්විය. පසළොස්වන සියවසේ අවසාන භාගයෙහි දී සතුරු ආක්‍රමණයන්ගෙන් තාවකාලිකව මිදුණු ආවා රාජ්‍යයෙහි සාමය පැවතුණු බව පෙනේ. මේ වකවානුවේ දී ආවාහි රජවරුන් හා ලංකාවේ රජවරුන් අතර සම්බන්ධකම් පැවතිණ. මේ සම්බන්ධයට ප්‍රධාන හේතුව වූයේ දෙරටේ ම රජවරුන් බෞධයන් වීමයි. ක්‍රි.ව. 1456 දී පමණ ආවාහි නරපති රජු (1443–69) විසින් දළදා වඳින්නට මෙහි පැමිණි බුරුම භික්ෂූන් වහන්සේලාගේ ප්‍රයෝජනය සඳහා ලංකාවෙන් ඉඩම් ලබාගන්නා ලද බවත් 1474 දී පමණ ආවාහි තිහතුර රජු (1469–81) හා ඔහුගේ බිසව ද ඔවුන්ගේ හිසකෙස්වලින් තනන ලද මුසුන් දෙකක් දළදා මැදුරට පූජා කළ බවත් කියති. 1554 දී පමණ තෞංගු රාජ්‍යයේ බයිංනෞ රජ (1551–81) ආවා නගරයට පහර දී එය යටත් කොට ගත්තේය. ඉන්පසු දහහත්වන සියවසේ මුල භාගය දක්වා ම ආවා නගරය පිරිහෙමින් පැවැත්තේය. එහෙත් 1636 පමණ වන විට යළිත් දියුණුවට පත් වූ මේ නගරය දැනට බුරුමය නමින් හැඳින්වෙන ප්‍රදේශයෙන් විශාල කොටසක් හා පේගු ප්‍රදේශය ද සහිත මහත් අධිරාජ්‍යයක අගනුවර බවට පත් විය. දහඅටවන සියවසේ මැද හරියේ දී පේගු රටේ වැසියෝ ආවා රාජ්‍යයට විරුද්ධව කැරලි ගසා ඔවුන්ගේ නැති වූ නිදහස ලබාගත්හ. 1752 දී පමණ ආවා නගරය යටත්කරගත් තලේයිං යුද්ධ හමුදාව විසින් එය ගිති තබා විනාශ කරන ලදි. අලොංපායා රාජ වංශයේ අලොංපායා රජු (1753–60) (බ.) තලේයිංවරුන් පරාජය කොට ආවා ප්‍රදේශය යටත්කොටගත් නමුත් ඔහු ස්වකීය රාජ්‍යයේ අගනුවර වශයෙන් තෝරා ගත්තේ ආවා නගරය නොව ශ්වේබෝ නගරයයි. එහෙත් ඔහුගේ පුත්‍රයකු වූ ශින් ඛ්‍යු ශින් රජු (1763–66) ඉහළ බුරුමයේ රජකමට පත් වූ අවස්ථාවේ දී තමාගේ රාජමාළිගය හා රාජ්‍යයේ අගනුවර නැවත ආවාහි පිහිටුවාගෙන රට පාලනය කළ බව පෙනේ. ඔහු ඇවෑමෙන් රජ වූ ඔහුගේ කනිටු සොහොයුරු බොදව්පායා රජු (1782–1819) (බ.) අමරපුර නමින් නව නගරයක් ගොඩ නංවාගෙන එය ස්වකීය අගනුවර වශයෙන් යොදා ගැනීම නිසා ආවා නගරය පිරිහුණේය. බොදව්පායාගේ මුනුබුරකු වූ බග්යිදාවු රජු (1819–37) ක්‍රි.ව. 1822 දී පමණ තමාගේ රාජ්‍යයේ අගනුවර වශයෙන් ආවා නගරය තෝරා ගැනීම නිසා නැවත වරක් එය ඉහළ බුරුමයේ අගනුවර බවට පත්විය. ඉක්බිති රජ වූ තරවඩි රජු (1837-46) අගනුවර වශයෙන් 'අමරපුරය' තෝරා ගැනීම නිසා ආවා නගරයට ඉහළ බුරුමයේ අගනුවර වශයෙන් ලැබී තිබුණු ගෞරවය 1837න් පසු නැති වී ගියේය. 1885 දී ඉහළ බුරුමය බ්‍රිතාන්‍යයන්ට යටත් වීමෙන් පසු ආවා නගරය ඒ දිස්ත්‍රික්කයේ ප්‍රධාන නගරය විය.
පැරණි ආවා නගරයේ නටබුන් දැනට මඳ වශයෙන් දක්නට ඇත. නගරය ගොඩ නඟා ඇත්තේ පැරණි ඉන්දියානු නගරවල සැලැස්මට අනුව බව පෙනේ. නගරය වටා වූ කොටු පවුරින් හා නගරාභ්‍යන්තරයෙහි වූ කොටු පවුරින් ද ඒවා අසල කැණ තුබුණු දිය අගල්වලින් ද නගරයේ ආරක්ෂාව සලසා තිබූ බවට දැනට ශේෂව ඇති දිය අගල්වල හා කොටු පවුරුවල නෂ්ටාවශේෂ දෙස් දෙයි. මාළිගයේ නටබුන්වලින් ඉතිරිව ඇත්තේ විසිරී ගිය ගඩොල් කැට ස්වල්පයක් පමණකි . ආවා නගරයෙහි ඇති පූජනීය ස්ථානයන් අතුරෙන් ලෞක මනොං, යතන මනොං, සින මනොං, තුත මනොං, නග් මනොං, ග්වේසි මනොං ආදි චෛත්‍යයෝ ප්‍රධාන වෙති.
(සංස්කරණය: 1965)
