අටදහස්රට (පා. අට්ඨසහස්සරට්ඨ)
රුහුණු ප්‍රදේශය එකොළොස්වන දොළොස්වන සියවස් තුළ දී අටදහස්රටය දොළොස්දහස්රටය යි ප්‍රධාන කොටස් දෙකකට බෙදා තිබිණ. එකල වනනදී, මහානදී යන නම්වලින් හැඳින්වුණු වලවේ ගඟින් මේ කොටස් දෙක වෙන් වූයේය. වලවේ ගඟට නැගෙනහිරින් වූ මුළු ප්‍රදේශය ම හෙවත් පහළ ඌවෙන් විශාල කොටසකුත් වර්තමාන හම්බන්තොට දිස්ත්‍රික්කයෙහි වූ මාගම් පත්තුවත් අට දහස්රටට අයත් විය. පස්වන සියවසට අයත් සෙල්ලිපියක “අටසහසි” යි මේ ප්‍රදේශය සඳහන් වී තිබේ.
එකොළොස්වන දොළොස්වන සියවස් දෙකෙහි අටදහස් රටේ අගනුවර වූයේ මොනරාගල-පොතුවිල් පාරේ 29 වන සැතපුම් කණුව අසල පිහිටි ගලබැද්ද නමින් වර්තමානයෙහි හඳුන්වනු ලබන උදුන්දොර (පා. උද්ධනද්වාර) ය. මේ උදුන්දොර ප්‍රදේශය මහ පැරකුම්බා රජුගේ සුළු පියකු වූ සිරිවල්ලභ කුමාරයා විසින් පාලනය කරනු ලැබූ බව චූළවංසයෙහි සඳහන් වේ. දන්තධාතූන්වහන්සේත් පාත්‍රධාතූන්වහන්සේත් අත් කර ගැනීම හා සුගලා බිසව අල්ලා ගැනීම සඳහා පරාක්‍රමබාහු රජු එවකට ඇය නතර වී සිටි උදුන් දොර දී මහත් සටනක් කොට ඇය පැරැදවූ බව ද චූලවංසයෙන් හෙළි වෙයි.
අටදහස්රටෙහි ප්‍රධාන මණ්ඩලය වූයේ බුත්තල (පා. ගුත්තලහාල මණ්ඩල) යි. බුත්තල මණ්ඩලයෙහි නිරතුරුව ම වාගේ අභ්‍යන්තර යුද්ධකෝලාහල ආදිය සිදුවිය. ජවමාලා තොටත් නකුල නගරය, කාලවල්ලිමණ්ඩපය ආදි තැනුත් මෙහි පිහිටා තුබුණු වැදගත් ස්ථාන වේ. දැනට නටබුන්ව ඇතත් එකල ඉතා දියුණුව පැවැත්තාවූ ද ඉතිහාසය අතින් හා පුරාවිද්‍යාව අතින් ඉතා වැදගත් වූ ද බොහෝ වෙහෙර විහාර ආදියෙන් අටදහස් රටට අයත් වූ භූමි ප්‍රදේශය ගැවසී තිබේ.
(සංස්කරණය:1963)
