අධිතාත්විකවාදය (Surrealism)
ජීවිතය හා සංස්කෘතිය පිළිබඳව විසිවන සියවසෙහි දී යුරෝපයේ පහළ වූ විප්ලවාත්මක සංකල්පයෙකි. ආවේග ආදි මනෝභාව‍යන්ගෙන් නොකෙලෙසුණාවූ හුදෙක් උපවිඥානය ඉඳුරා ප්‍රකට කෙරෙමින් ඉබේ පහළ වන මානසික තත්ත්වය (psychic automatism) මුල් කොට ඇති වූවක් ලෙස මෙය හැඳින්විය හැක. ආන්ද්‍රෙ බ්‍රතොං (1896-) නමැති ප්‍රංස කවියා විසින් 1924 දී ප්‍රකාශයට පමුණුවනු ලැබූ "අධිතාත්විකවාද ප්‍රකාශනය" නම් වූ ග්‍රන්ථයෙන් මෙය පැහැදිලිව විස්තර කෙරේ. එය වූකලී ස්වප්න ලෝකය හා ස්වාභාවික ලෝකය අතර ඇත්තා සේ පෙනෙන පරස්පර විරෝධය නැති කෙරෙන උත්තරීතර තත්ත්වාවබෝධයක ප්‍රතිඵලය බව බ්‍රතොංගේ පිළිගැනීම විය. ඉන් අදහස් කෙරෙනුයේ කථාවෙන් හෝ ලිවීමෙන් හෝ වෙන යම් මාර්ගයකින් හෝ නෙකෙලෙසුණු සිතෙහි නියම ක්‍රියාකාරීත්වය හෙවත් රසභාවාදී ආවේගයන්ගෙන් නොමඩනා ලද, තර්කයට විෂය නොවූ, උප විඥානය හෙළිදරවු කිරීමකි.
පළමුවන ලෝක සංග්‍රාමයෙන් පසු ඇති වූ නූතන කලා සිද්ධාන්තයන් අතර වැඩි ම ප්‍රසිද්ධියක් උසුලන මෙම වාදය ආරම්භයේ දී ප්‍රධාන වශයෙන් සාහිත්‍යයට පමණක් සීමා විය. අනතුරුව චිත්‍ර ශිල්පීන් විසින් අනුගමනය කරනු ලැබීම නිසා අධිතාත්විකවාදී අදහස් බහුල ලෙස පැතිරී ගියේය. 1915-1922 අතර කාලයෙහි රසවාදයට මෙන් ම හැම පාරම්පරික චාරිත්‍ර ධර්මයකට ම එරෙහිව බුද්ධි විපර්‍ය්‍යාසයක් ඇති කළ "ඩාඩාවාදයට" (Dadaism) පසුව, එම රසශූන්‍ය දර්ශනය මත ම ගොඩනැඟුණු අධිතාත්විකවාදය සිග්මන්ඩ් fප්‍රොයිඩ්ගේ මනෝවිග්‍රහාත්මක මූලධර්මයන්ගෙන් වඩාත් පෝෂණය විය.
සාහිත්‍යය අතින් අධිතාත්විකවාදය බොහෝ දුරට ප්‍රංසයට පමණක් සීමා වූවක් ලෙස හැඳින්විය හැකිය. උපවිඥානය හෙළිදරවු කිරීම සඳහා පාරම්පරික සාහිත්‍ය ශෛලිය නුසුදුසු යයි සිතූ ඇතැම් තරුණ ප්‍රංස කවියෝ අධිතාත්විකවාදය උපයෝගී කොටගෙන සාහිත්‍යයක් ගොඩනැංවීමේ අභිප්‍රායෙන් රැස් වී 1919 දී "සාහිත්‍යය" නම් සඟරාවක් ද, 1924 දී "අධිතාත්විකවාදී විප්ලවය" නම් සඟරාවක් ද නිකුත් කළහ. මෙම ව්‍යාපාරයට මුලින් ම අනුබල ලැබුණේ පසුගිය සියවසේ අවසන් දශකවල දී කීර්තියක් ඉසිලූ ලෝත්‍රෙයාමොං (1846-70) ආදි සංකේතවාදීන්ගේ සාහිත්‍ය කෘතීන්ගෙනි. අධිතාත්විකවාදය හැඳින්වෙන "සූර්රෙයලීස්ට්" (Surrealiste) යන ප්‍රංස වචනය මුලින් ම ඉදිරිපත් කරන ලද්දේ ගීයෝම් ආපෝලීනෙයාර් නම් ප්‍රංස කවියා (1880 – 1918) විසින් වුව ද නියම අධිතාත්විකවාදී සාහිත්‍ය සම්ප්‍රදායක් ඇති කළේ ඉහත සඳහන් ආන්ද්‍රෙ බ්‍රතොං නමැති සාහිත්‍යධරයාය. ලුවී ආරාගොං සහ පෝල් ඒල්වාර් යන අය ද අධිතාත්විකවාදී ප්‍රංස සාහිත්‍ය රචකයන් අතර ප්‍රමුඛ ස්ථානයක් ගත්හ. ප්‍රකාශන මාධ්‍යයේ පවිත්‍රතාව ගැන සැලකිල්ලක් නොදැක්වූ මොවුහු වාක්‍ය රීති, ව්‍යාකරණ, ඡන්දස් ආදියට වාල් නොවූහ. කතා ව්‍යවහාරයේ එන භාෂාව ඔවුන්ගේ කෘතිවල දක්නා ලැබේ. බැලූ බැල්මට නොගැළපෙන්නා සේත් නීරස සේත් පෙනෙන්නාවූ උපමා හා රූපක ඒවායේ බහුලය. ගද්‍ය පද්‍ය වෙනසක් ද අධිතාත්විකවාදය නොපිළිගනියි.
අධිතාත්වික සාහිත්‍යය මෙන් නොව එම චිත්‍ර කලාව ලොව බොහෝ තැන පැතිරිණ. මෙම සිද්ධාන්තය මුල්කොට නිමවන ලද චිත්‍රවල දක්නා විකෘතිභාවයට වැඩියෙන් ප්‍රකටව පෙනෙන්නේ ඒවායේ ඇති අද්භුතභාවයයි. චිත්‍රයන්හි එක් එක් කොටස හඳුනාගත හැකි පරිද්දෙන් නිම වුව ද, හුදු මසැසට ගෝචර නොවන කිසියම් අපූර්ව ලක්ෂණයක් එම චිත්‍රයන්හි පිළිබිඹු වේ. එම සිතුවම් අධිතාත්වික යයි කියනු ලබන්නේ එහෙයිනි. ස්වප්න ලෝකය හා සම්බන්ධ වූ උපවිඥානය ඉස්මතු කර දැක්වෙන හෙයින් අධිතාත්වික චිත්‍ර ගැටලු සහිතය. සාමාන්‍ය රසිකයාට එම චිත්‍ර රචනා පහසුවෙන් තේරුම් ගත නොහැකිය. මෙවැනි සිතුවමක් නිමවීම පිණිස යම්කිසි වස්තුවක් විෂය කොට ගනිතත් එයින් නිරූපණය වනුයේ චිත්‍ර ශිල්පියාගේ උපවිඥානයෙහි පහළ වන මානසික චිත්‍ර පමණි. උපවිඥානය ඉස්මතු කොට දැක්වීමෙන් විනා හුදු තර්කයෙන් හෝ භාවයන්ගෙන් හෝ මෙහෙයවනු ලබන චේතනාවකින් කලා කෘතියක් නිම කළ නොහැකි බව අධිතාත්විකවාදීන්ගේ කල්පනාවයි.
ඒ කෙසේ වුව ද, මෙම ශිල්පීන් තුළ රේඛා රචනය, වර්ණ සංයෝජනය, ශ්‍යාමෝප්ජ්වලභේදය, ආකෘතිය, අවකාශය ආදිය පිළිබඳ මනා දැනීමක් හා මානසික චිත්‍ර මැනැවින් සංවිධානය කොට නිරූපණය කිරීමෙහි දක්ෂතාවක් ද ඇත්තේය. අධිතාත්විකවාදීන් මුල දී ශූන්‍ය දර්ශනය ගරු කළ ඩාඩාවාදයට ඇතුළත් වුව ද, පසුව පාරම්පරික සම්ප්‍රදායයන්ට මඳ වශයෙන් හෝ ගරු කිරීමට ඇබ්බැහි වූ බව පෙනේ. මසැසට ගොදුරු වන දර්ශනය සම්පූර්ණයෙන් විකෘති නොකොට චිත්‍ර විෂයයන් කොටස් වශයෙන් හඳුනා ගත හැකි පරිදි තාත්විකව නිරූපණය කිරීම අධිතාත්විකවාදීන්ගේ සිරිත විය. මෙම කලා සිද්ධාන්තය අනුගමනය කළ චිත්‍ර ශිල්පීන් අතර ජර්මන් ජාතික පෞල් ක්ලේ, මාක්ස් එර්න්ස්ට්, ප්‍රංස ජාතික මාර්සෙල් දුෂෝං, ඊව් තාංගි සහ ආන්ද්‍රෙ මාසෝං, ස්පාඤ්ඤ ජාතික හ්වාන් මීරෝ සහ සාල්වාදෝර් ඩාලි, ඉතාලි ජාතික ජෝර්ජෝ ඩේ කීරීකෝ සහ රුසියන් ජාතික මාර්ක් ෂගාල් ප්‍රමුඛයෝ වෙති. එර්න්ස්ට්, ඩාලි, ෂගාල් වැනි අධිතාත්වික චිත්‍ර ශිල්පීන් දෙවන මහා යුද්ධ කාලයේ දී ඇමෙරිකාවේ පදිංචි වීම හේතුකොටගෙන අධිතාත්විකවාදය එහි ද ශීඝ්‍රයෙන් ම පැතිර ගියේය. ජෝන් ඇත'ටන්, පීටර් බ්ලූම්, මොරිස් ග්‍රේව්ස් ආදීහු සුප්‍රසිද්ධ අමෙරිකානු අධිතාත්වික චිත්‍ර ශිල්පීහුය. ඉහත සඳහන් අධිතාත්වික චිත්‍රශිල්පීන් විසින් ඔවුනොවුනට විශේෂ වූ පෞද්ගලික ශෛලීන් ද නිර්මාණය කර ගත් බව ඔවුන්ගේ කෘතිවලින් පැහැදිලි වේ. සාල්වාදෝර් ඩාලිගේ චිත්‍ර සාමාන්‍යයෙන් අඳුරු වර්ණයෙන් යුක්ත වන අතර හ්වාන් මීරෝගේ සිතුවම් බෙහෙවින් වර්ණවත්ය; ප්‍රාණවත්ය. වක්‍ර රේඛාවන්ගෙන් චල ස්වභාවයක් පිළිබිඹු වන පරිදි අඳනා ලද මීරෝගේ චිත්‍ර තේරුම් ගැනීම ඉතා දුෂ්කරය. පෞල් ක්ලේ පහසුවෙන් අවබෝධ කරගත හැකි මනඃකල්පිත සිතුවම් නිර්මාණය කිරීමෙහි සමතෙකි.
ශෛලිය අතින් මෙන් ම ප්‍රකාශනය අතින් ද අධිතාත්විකවාදීන්ගේ අදහස් විවිධය. සාල්වාදෝර් ඩාලි සහ ඊව් තාංගි චිත්‍ර නිර්මාණය පිණිස ස්වාභාවික වස්තූන් විෂය කොට ගත්හ. එහෙත් කෙතරම් ඝන වස්තුවකට වුව ද ද්‍රව ගුණයක් ආරූඪ කෙරෙන හෙයින් ඒවා සාංකේතික වස්තූන් බවට පරිවර්තනය වේ. ඩාලිගේ ස්මෘති ප්‍රවර්තනය" (Persistence of Memory) නම් වූ චිත්‍රයෙහි දැක්වෙන උණු වී ද්‍රව බවට පත්වන ඔරලෝසු කදිම නිදසුන්ය. ඒ ඒ වස්තූන් සුපරික්ෂාකාරීව ඇඳ තිබෙන හෙයින් ප්‍රකාශනය ගැටලු සහිතය. මීරෝ, දුෂෝං වැනියෝ අධිතාත්විකවාදයේ නියම අදහස ප්‍රකාශ කිරීමට උත්සාහ කළහ. ඔවුන්ගේ කෘතිවල උපවිඥානය හා සම්බන්ධ වූ, විතර්කයෙන් තොර මානසික තත්ත්වයන් මූර්තිමත් කර පෙන්නා තිබීම නිසා ප්‍රකාශනය ගූඪභාවයෙන් හා අද්භූතභාවයෙන් යුක්ත වේ.
ප්‍රකෘති රූපය බෙහෙවින් විකෘති කොට දැක්වෙන පරිදි නිමවා ඇති පිකාසෝගේ සිතුවම්වල ද අධිතාත්විකවාදයේ ආභාසය දක්නා ලැබේ. එහෙත් ඔහු නියම අධිතාත්විකවාදියකු සේ නොගැණේ.
සාහිත්‍යය හා චිත්‍ර කලාව කෙරෙහි විශේෂයෙන් බලපෑ අධිතාත්විකවාදය පසුව මූර්ති කලාව, ඡායාරූප ශිල්පය, චිත්‍රපටි කලාව, නාට්‍ය කලාව ආදී අනෙක් කලා ශිල්පයන් කෙරෙහි ද බලපෑවේය.
