අබ්දුර් රහමන් ඛාන්
(1844-1901) ඇෆ්ඝනිස්ථානය අමීර් පදවිය දැරූ මොහු අෆ්සුල් ඛාන්ගේ පුත්‍රයාය. දොස්ත් මුහම්මද් ඛාන් (බ.) මොහුගේ මුත්තණුවෝය. දොස්ත් මුහම්මද්ගේ මරණයෙන් පසු ඔහුගේ තුන්වෙනි පුත් ශේර් අලි (බ.) සිහසුනට පත්වීම වැඩිමල් පුතු වූ අෆ්සුල් ඛාන්ගේ සහ අසීම් ඛාන්ගේ අසතුටට හේතු වූයෙන් සහෝදරයන් අතර සටන් ඇතිවිය. මේ සටන්වල දී තම පියා අෆ්සුල් ඛාන්ගේ පක්ෂය ගත් අබ්දුර් රහමන් මහත් දස්කම් පාමින් සටන් කළේය. වැඩිකල් යන්නට පෙර ඔහු ශේර් අලිගේ සැකයට භාජන විය. ශේර් අලි විසින් කාබුල් නගරයට කැඳවනු ලැබූ ඔහු ඔක්සස් හරහා මුඛාරා දේශයට පලාගියේය. එයින් උදහස් වූ ශේර් අලි, අෆ්සුල් ඛාන් අල්ලා සිර කළේය. ඒ සමඟම දකුණු ඇෆ්ඝනිස්ථානයේ බලවත් කැරැල්ලක් හට ගත්තේය. එය සම්පූර්ණයෙන් ම මැඩපවත්වන්නට පෙර අබ්දුර් රහමන් ආපසු පැමිණියෙන් උතුරෙහි වූ හමුදාවෝ ඔහුට පක්ෂව කැරලි ගැසීමට පටන් ගත්තෝය. මින් අබ්දුර් රහමන්ට වාසි ඇති විය. උතුරේ සිට පැමිණි හමුදාවල සහය ඇතිව ඔහුට සහ ඔහුගේ සුළුපියා වූ අසීම් ඛාන්ට 1866 දී කාබුල් නගරය අත්පත් කර ගැනීමට හැකිවිය. කන්දහාර් හි සිට පැමිණි ශේර් අලි ඔවුනට විරුද්ධව කළ සටනින් පරාජයට පත් වූයේය. මෙයින් තවත් ධෛර්යයට පත් වූ අබ්දුල් රහමන් සිය පියා සිරෙන් මුදා ඇෆ්ගනිස්ථානයේ අමීර් වශයෙන් පත් කළේය. 1867 දී නැවතත් ශේර් අලිගේ හමුදා පරාජයට පත් කොට කන්දහාර් අල්ල ගත්තේය. එම අවුරුද්දේ අගදී අෆ්සුල් ඛාන් කලුරිය කළෙන් අසීම් ඛාන් අමීර් බවට පත්විය.ඒ අතර අබ්දුර් රහමන් උතුරු ප්‍රදේශයෙහි ඔහුගේ ආණ්ඩුකාර තැන වශයෙන් සේවය කිරීමට පත්විය. එහෙත් ඔවුනට වැඩිකල් බලයෙහි සිටීමට ඉඩ නොලැබිණි. 1868 අග දී පමණ ශේර් අලි නැවත පැමිණියෙන් ඔහුට පක්ෂව ජනයා නැගී සිටියහ. එයින් හටගත් සටනින් පරාජයට පත් වූ අබ්දුර් රහමන්ට පිහිට සොයා පර්සියාවට පලා යාමට සිදු විය. එතනින් සමර්කාන්ඩ් ප්‍රදේශය බලා ගිය ඔහු රුසියන්වරුන්ගේ රක්ෂාවරණය පැතුවේය. කෙසේ හෝ ශේර් අලිගේ ක්‍රියා පරිපාටිය අනුමත නොකළ බ්‍රිතාන්‍යයෝ ඇෆ්ඝනිස්තානය ආක්‍රමණය කළෝය. 1880 ඇති වූ එම යුද්ධයෙන් පසු ඔවුන් විසින් අබ්දුර් රහමන් අමීර් වශයෙන් පිළිගනු ලැබීය.
කාබුල් හි පමණක් අමීර් වශයෙන් පිළිගනු ලැබූ ඔහු අවුරුද්දක් තුළ දී කන්දහාර්හි සහ හෙරාත්හි සිය ආධිපත්‍යය පතුරුවා තම පාලන බලය තහවුරු කර ගැනීමට සමත් විය. ඔහු තම ස්වාධීනත්වය රැක ගත් නමුත් ඇෆ්ඝනිස්තානයේ විදේශ කටයුතු පමණක් ඉන්දියානු ආණ්ඩුවේ පාලනය යටතේ කරගෙන යෑමට පොරොන්දු විය. හමුදාවලට වැටුප් ගෙවීමට හා වයඹදිග දේශසීමා ආරක්ෂා කිරීමට හමුදාව යෙදවීමටත් ඔහුට වාර්ෂික මුදලක් හා යුද්ධෝපකරණ රාශියක් ද ඉන්දියානු ආණ්ඩුවෙන් ලැබිණ.
සමකාලීන ආසියාතික නායකයන් අතර වැදගත් තැනක් ඔහුට හිමිවිය. දුර දක්නා නුවණින් හා විචක්ෂණ භාවයෙන් යුත් මේ ශූර පුද්ගලයා තම රාජ්‍ය ශක්තිමත් කළේය. හොදින් පුහුණු කරන ලද ස්ථාවර හමුදාවක් ඇති කළේය. කාර්යක්ෂමව ආණ්ඩුවක් පිහිටුවීය. මේ හේතුවෙන් ඇෆ්ඝනිස්තානයේ ඊට පෙර නොවූ විරූ පාලන සමයක් උදාවිය. පන්ජ්දේ සිද්ධියේදී මොහු මහත් ඉවසීමෙන් කටයුතු කළ හෙයින් මොහුට නොයෙක් ආරාවුල් මඟහරවා ගත හැකිවිය. 1893 දී දේශ සීමා ප්‍රශ්නය පිළිබඳව බ්‍රිතාන්‍යයන් සමග සමගි සන්ධානයකට බැඳුණේය. 1895 දී ඔහු කෆිරිස්ථානය සම්පූර්ණයෙන්ම යටත් කර ගත්තේය. තමාට විරුද්ධව ඥාති සහෝදරයකු විසින් නගන ලද කැරැල්ලක් ද මැඩපපැවැත් වූ ඔහු මේ ආකාරයෙන් රාජ්‍ය තුළ තම ආධිපත්‍යය පතුරුවාලීය.සාමාන්‍යයෙන් විදේශිකයන්ට තැනක් නොදීමේ ඇෆ්ඝන් ප්‍රතිපත්තිය මොහු ද තරයේ අනුගමනය කළේය.
(සංස්කරණය:1963)
