අභිධම්මමූලටීකා
අභිධර්මපිටකයේ සප්ත ප්‍රකරණයට අටුවාඇදුරු බුදුගොස් මහතෙරණුවන් විසින් ලියන ලද අත්ථසාලිනී නම් ධම්මසඬ්ගණි අටුවාවයැ, සම්මෝහවිනෝදනී නම් විහඞ්ග අටුවාවයැ. පරමත්ථදීපනී නම් ධාතුකථා- පුග්ගල පඤ්ඤත්ති - කථාවත්ථු- යමක - පට්ඨාන යන පඤ්චප්පකරණ අටුවාවයැ යන සියලු අභිධර්ම අටුවාවනට ලියන ලද සම්පූර්ණ ටීකාවෙකි. ලීනත්ථපද වණ්ණනා යන නාමයෙන් හැඳින්වෙන මේ ටීකාවට පරමත්ථප්පකාසිනී යයි විශේෂ නාමයක් ද තුබූ බව පෙනේ. මේ අභිධර්මටීකාවට පසුව අනුටීකා කීපයක් ද ලියැවී ඇත. එහෙයින් මෙය මූලටීකා නම් විය. එයින් පළමුවැනි අනුටීකාව බදරතීර්ථ වාසී ධම්මපාල තෙරණුවන් විසින් කරන ලදැයි බුරුම පාලිසාහිත්‍යවංශයෙහි සඳහන් වෙයි. මෙ ද විමසිය යුත්තෙකි. මේ හැර බුරුම තෙරවරුන් විසින් ලියන ලද මධුසාරත්ථදීපනී නම් වූ ද, මණිදීපටීකා නම් වූ ද අනුටීකා දෙකකි. මෙසේ අනුටීකා කීපයකින් පරිවාරිත වූ කරුණෙන් ම මූලටීකාවේ සම්භාව්‍යත්වය සිතාගත හැකිය.
අෂ්ටාක්ෂරපාද ඇති ගාථා සඬ්ඛ්‍යාත ග්‍රන්ථ ගණනායෙන් සත්විසිදහසක් (බණවර 108ක්) පමණ විශාල වූ මේ වටනා ග්‍රන්ථයෙන් ලක්දිව සිංහල අක්ෂරයෙන් මෙතෙක් මුද්‍රණය වී ඇත්තේ ධම්සඟුණු අටුවාවට අයත් ටීකාප්‍රදේශය පමණි. මූලටීකාව බුරුම අකුරෙන් සම්පූර්ණයෙන් මුද්‍රණයට පමුණුවා ඇත. මූලටීකාවේ කර්තෘ කාලාදිය දැක්වීමෙහි ලා මෙරට අවිචාරයෙන් බැසගත් නිගමන ද ඇත.
වෙනත් අටුවා ටීකාදියෙහි මෙන් අභිධම්මමූල ටීකාසමාරම්භයෙහි ප්‍රණාමගාථාදියක් දක්වා නැත. එහෙත් ග්‍රන්ථ නිගමනයෙහි: "ධම්මමිත්තොති නාමෙන - සක්කච්චං අභියාචිතො ආනන්දො ඉති නාමෙන - කතා ගන්ථා සුබුද්ධිනා"යි ධම්මමිත්ත නම් තෙරකෙනකුන් විසින් ආරාධිත වැ ආනන්ද (බ.) නම් වූ තෙරුන් විසින් අභිධම්මමූලටීකාව කරන ලදැයි සඳහන් වන නමුදු රචනාකාලය ගැන සටහනෙක් නැති. එහෙයින් රචනාකාලය නිශ්චය කිරීම සඳහා බැහැරින් කරුණු සෙවිය යුතුව ඇත.
රූපසිද්ධිය (බ.) රචනා කළ චෝළියබුද්ධප්පිය (බ.) තෙරුන් ආනන්ද නම් තෙරකෙනකුන් ස්වකීය ආචාර්‍ය්‍යත්වයෙන් දක්වන හෙයින් ද, දඹදෙණි රාජ්‍යසමයෙහි විසූ ආනන්ද වනරතන තෙරණුවන්ට බුද්ධප්පිය නම් ශිෂ්‍යයකු සිටි හෙයින් ද අභිධම්මමූලටීකාව හා රූපසිද්ධිය ද රචනා කරන ලද්දේ දඹදෙණි යුගයේ දී යයි ලක්දිව ඇතැම් පඬිවරු සලකති. මේ නිගමනය නොපිළිගත හෙනුයේ පොළොන්නරු යුගයෙහි සාරිපුත්තසඞ්ඝරාජයන් ශිෂ්‍ය සුමඞ්ගල තෙරණුවන් ස්වකීය කෘතීන්හි මූලටීකාමත සඳහන් කළ හෙයිනි. එසේම පොළොන්නරු කාලයෙහි රචිත පද සාධනයෙහි බුද්ධප්‍රිය තෙරන් රූපසිද්ධියෙහි මත විවේචනය කර තිබෙන හෙයිනි. එබැවින් රූපසිද්ධිකාර බුද්ධප්‍රිය තෙරුන්ගේ ආචාර්‍ය්‍ය වූ ආනන්ද වනරතන තෙරණුවෝ අනුරාධපුර කාලයෙහි අග හරියේ වාසය කළ මහතෙර කෙනෙක් යයිද මූලටීකාව උන්වහන්සේගේ කෘතියක් හෙයින් එයත් අනුරාධපුර යුගයේ ම රචිත යයි ද වේදේහාදි තෙරවරුන්ගේ ආචාර්‍ය්‍ය වූ පදසාධන සන්නාදිය කළ ආනන්ද වනරතන තෙරණුවෝ දඹදෙණි කාලයේ සිටි දෙවන ආනන්ද වනරතන තෙරකෙනෙක් යයි ද ඔප්පු වෙයි. මූලටීකා රචනාවට ආරාධනා කළෝ "ධම්මමිත්ත" නම් තෙර කෙනෙකි. මහාවංසයෙහි (54.36) මිහිඳු iv රජ සිත්ථගම්වැසි ධම්මමිත්ත නම් තෙර කෙනකුන් ලවා අභිධර්ම වර්ණනාවක් කරවී යයි සඳහන් වෙයි. මේ ධම්මමිත්ත තෙරණුවෝ ම මූලටීකාකරණයෙහි ආරාධක වූහයි සලකන කල්හි දසවන සියවසේ අවසාන භාගයෙහි මේ ග්‍රන්ථය රචනා කළ සේ පිළිගත යුතු වේ.
(සංස්කරණය:1963)
