අඹන්ගඟ
මහවැලි ග‍ඟේ පහත්කඩෙහි දී එයට එකතු වන ප්‍රධාන අතු ගංගාවයි. අඹන්ගඟ පටන් ගන්නේ නාලන්ද සහ මාතලේ කඳුවලිනි. මාතලේ පසුකොට නාලන්ද නිම්නය ඔස්සේ උතුරට ගලා යන එය නාලන්දයේ දී ඊශාන දෙසට හැරී ගොස් මහගන්තොටට (වර්‍තමාන මනම්පිටියට) සැතැපුම් තුනක් පමණ නිරිත දිගින් මහවැලි ගඟට වැටේ. අම්බොකු ගඟ, නාලන්ද ඔය, සුදු ගඟ, කළු ගඟ, ගල්බොඩ ඔය, කම්බර ඔය, හීරැටි ඔය සහ රදවිගේ ඔය අඹන් ග‍ඟේ ප්‍රධාන අතුගංගාය. අඹන් ග‍ඟේ දිග සැතැපුම් 62කි. ගල්වැටි කන්ද අසලින් පටන් ගන්නා ඇළහැර - මින්නේරි යෝධ ඇළෙන් මින්නේරි වැවටත් අඟමැඩිල්ලෙන් පටන් ගන්නා දඟමැඩිල්ල ඇළෙන් පරාක්‍රම සමුද්‍රයටත් අඹන් ග‍ඟේ ජලය ලැබේ. නාලන්ද ඔයේ සහ කළු ග‍ඟේ ජලසම්පාදන ව්‍යාපාර අඹන් ගඟ හා සම්බන්ධය. කළු ග‍ඟේ අත්තක් වන මාඔයට එක් වන හත්තොට අමුණු ඇළෙන් මහවැලි ග‍ඟේ ජලය ද අඹන් ගඟට ලැබේ. අඹන් ගඟ ද, ඇළහැර මින්නේරි යෝධ ඇළ ද, මින්නේරි සහ කන්තලේ යන වැව් ද, ඒවාට සම්බන්ධ ඇළවල් ද ඔස්සේ නැගෙනහිර වෙරළෙහි ත්‍රිකුණාමලය දක්වා පුරාණයේ දී යාත්‍රා ගමනාගමනය කළ බවත් ඉතිහාසයෙහි සඳහන් වෙයි.
මේ ගඟ ගලා බස්නා කඳුකරයෙහි තේ, රබර්, කොකෝවා සහ වී වැවෙයි. පහත්කඩෙහි වගා කරන ලද බිම්හි එළවළු සහ දුම්කොළ කොරටු ද ඇත.
අඹන් ගඟ වේගවත් ගංගාවක් නොවේ.වංගු සහිතව සෙමෙන් සෙමෙන් ගලා බසින මේ ග‍ඟෙහි තැනින් තැන කුඩා වැලි දූපත් රාශියක් වේ.
(සංස්කරණය:1963)
