අජීව
ජෛන ධර්‍මයෙහි සඳහන් වන තත්ත්ව හතෙන් එකකි. ජෛන දර්ශනය අනුව මුළු විශ්වයේ තිබෙන සියලු ම දේ ජීව හා අජීව යයි සදාකාලික පදාර්ථ දෙකකට බෙදනු ලැබේ. ජීවිතේන්ද්‍රියයක් හෝ සංඥාභාවයක් ඇති දේ ජීව පදාර්ථයට අයිතිය. ඊට ප්‍රතිවිරුද්ධ ලක්ෂණ ඇති සියල්ල ම අජීව පදාර්ථයෙහි ලා ගැණේ. යළි අජීව දේ රූපීය අරූපීය හෙවත් මූර්තය අමූර්ත යයි වර්ග දෙකකට බෙදේ. අරූපී අජීව වර්ගයට අයත්වන්නේ ධර්මාස්තිකායය, අධර්මාස්තිකායය, ආකාශාස්තිකායය හා කාලය යන අතුරු වර්ගයි. රූපී අජීවය පුද්ගලාස්තිකායයයි.
ජීවයේත් කාලය හැර වෙනත් අජීව වර්ගවලත් අස්තිත්වයක් හා කායත්වයක් තිබෙන බැවින් මේවා අස්තිකාය (බ.) ලෙස සලකා ඇත. මත්ස්‍යයන්ට පීනා තැනින් තැන යෑමට ජලය ආධාර වන්නාක් මෙන් විශ්වයේ චලන මාධ්‍යය ලෙස පවතින්නේ ධර්මාස්තිකායයයි. චලනය නැවතීමට උපයෝගී වන්නේ අධර්මාස්තිකායයයි. විශ්වයේ සියල්ල පිහිටා තිබෙන අවකාශය හා කිසිවක් නොපිහිටි අවකාශය ලෙස සලකනු ලබන ආකාශාස්තිකායය දෙයාකාරය. චලනස්ථිතිහේතු වන ධර්මාධර්ම දෙක බලපාන්නේ ලෝකාකා‍ශයෙහි පමණකි. වස්තු විරහිතව සර්වප්‍රකාරයෙන් ශුන්‍ය ලෙස පවතින්නේ අලෝකාකාශයයි. ධර්මාධර්මය හා ආකාශය ව්‍යාපී ප්‍රමාණය අනුව ස්කන්ධ දේශ ප්‍රදේශ වශයෙන් තුන් කොටසකට බෙදේ. මුලක් හා අගක් නොමැති කාලය අනන්ත වන නමුත් අවසර්පිණී හා උත්සර්පිණී යුග වශයෙන් කාලචක්‍රය කලින් කල පෙරළෙයි. අප දැනට සිටින්නේ ගුණධර්ම ක්‍රමයෙන් අඩු වී යන අවසර්පිණී යුගයෙහිය. උත්සර්පිණී යුගයෙහි දී ගුණධර්ම ක්‍රමයෙන් වැඩි වෙයි.
පුද්ගලාස්තිකාය යනුවෙන් අදහස් කරනු ලබන්නේ භෞතික ද්‍රව්‍යලෝකයයි. ස්පර්ශය, රසය, ගන්ධය හා වර්ණය ඇති දේ පුද්ගල ශබ්දයෙන් වාච්‍ය වේ. ව්‍යාපී ප්‍රමාණය අනුව එය ස්කන්ධ දේශ ප්‍රදේශ හා පරමාණු වශයෙන් කොටස් සතරකට බෙදනු ලැබේ. තවත් බෙදීමක් අනුව අණු හා ස්කන්ධ වශයෙන් පුද්ගලයා කොටස් දෙකකට වැටෙයි. අණු දෙකක් හෝ ඊට වැඩි ගණනක් එකතු වීමෙන් සෑදෙන්නේ ස්කන්ධයයි. අණු එක් වීමෙන් පිරෙන බැවිනුත් ගිලිහෙන බැවිනුත් පුද්ගල යැයි කියනු ලැබේ. ("අත එව පූරයන්ති ගලන්තීති පුද්ගලඃ" සර්‍වදර්‍ශන සංග්‍රහය, 3.254). සතර මහා භූතයන් මෙන් මනස, ඉන්ද්‍රිය, කර්‍මය හා සත්ත්ව ශරීර ඇතුළු වූ ජෛන දර්ශනයෙහි භෞතික ලෙස සලකනු ලබන සියලු ම දේ හටගන්නේ මේ පුද්ගල පරමාණුවලිනි.
කර්තෘ:කේ.ඇන්. ජයතිලක
(සංස්කරණය:1963)
