ආළාහන පිරිවෙන
පොළොන්නරුවේ පිහිටි, දොළොස්වන සියවසට අයත් ආගමික ගොඩනැගිලි කිහිපයකින් යුක්ත වූ ස්ථානයකි. මෙය පළමුවන පරාක්‍රමබාහු රජු (ක්‍රි.ව. 1153–1186) විසින් නිමකරවන ලදි. මීට අයත් ප්‍රධාන ගොඩනැගිලි වන ලංකාතිලක විහාරය, බද්ධසීමා පාසාදය සහ සුභද්දා චේතිය උස් භූමි භාගයක පිහිටියේය. සතරවටින් වූ බෑවුම් සහිත පෙදෙස බිම් තට්ටු බවට පරිවර්තනය කොට ඒවායේ කුඩා චෛත්‍ය, සංඝා වාස, දාන ශාලා, පුස්තකාල ආදී භික්ෂු ආයතනයකට අවශ්‍ය අවශේෂ ගොඩනැගිලි තනවන ලදී.
මෙම ස්ථානයට ආළාහන පිරිවෙන යයි නම් කිරීමෙන් මෙය සොහොන් බිමක් ආශ්‍රිත වූ බව හැඟේ. 1950 දී සුභද්දා චෛත්‍යය අසල වූ කුඩා ස්තූපයක තිබී දාගැබක හැඩහුරුකම ඇති ආලේප කරන ලද කරඬුවක් සොයාගන්නා ලදි. කරඬුව තුළ තුබූ දැය මිනිස් ඇටකටුවල ශේෂ වශයෙන් හඳුනාගෙන ඇති හෙයින් එම කරඬුව තැන්පත් කළ චෛත්‍යය සොහොන් ගොඩනැගිල්ලක් වූ බව පෙනේ.
යට සඳහන් ප්‍රධාන ගොඩනැගිලි වටකොට තනන ලද ගඩොල් පවුර උතුරේ සිට දකුණ දක්වා අඩි 1,880ක් ද නැගෙනහිර සිට බස්නාහිර දක්වා අඩි 970ක් ද දිගය. එහි ප්‍රධාන දොරටුව පිහිටියේ නැගෙනහිරිනි. මේ ස්ථානයෙහි පවත්වන ලද පුරාවිද්‍යා පරීක්ෂණවල ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් ලක්දිව පැරණි බෞද්ධ ආයතනයක ආකෘතිය මැනවින් හෙළි කැරෙන නොයෙක් ගොඩනැගිලි. පොකුණු ආදියෙහි නටබුන් රාශියක් සොයාගෙන තිබේ. චීනයේ දකුණු සුං රාජවංශයට අයත් නොයෙක් අධිරාජයන්ගේ කාසි ද මෙම ස්ථානයෙන් සොයා ගන්නා ලදි.
ලංකාතිලක විහාරය:
ආළාහන පිරිවෙනට අයත් ප්‍රධාන ම ගොඩනැගිල්ල වූ පිළිමගෙයයි. පොළොන්නරුවේ දක්නට ලැබෙන විශාල ම විහාර ගොඩනැගිල්ල ද මෙය වේ. මෙය පළමුවන පරාක්‍රමබාහු රජු විසින් පස් මහල් කොට තනවන ලද විහාරය බව එහි තිබී සොයා ගන්නා ලද සෙල්ලිපියකින් පැහැදිලි වේ. විහාරය දිගින් අඩි 170ක් ද පළලින් අඩි 66ක්ද වේ. දැනට ජරාවාස වී පවත්නා බිත්ති අඩි 50ක් පමණ උසය. පියස්ස බෝක්කු හැඩයෙන් යුක්ත වූ බව පෙනේ. ගර්භ ගෘහය තුළ වූ හිටි පිළිමය අඩි 40ටත් වඩා උස් වූ බව කියැ වේ. පද්මාසනයක් මත පිහිටි මේ පිළිමයේ හිස කැඩී ගොස්ය. සිව්වන විජය බාහු රජු (ක්‍රි.ව. 1271–1273) විසින් මෙම විහාරය ප්‍රතිසංස්කරණය කරවන ලදි. විහාරය ඉදිරිපිට ගල්කණු සහිත මණ්ඩපයක් පිහිටියේය.
බද්ධ සීමා පාසාදය:
මෙය ආළාහන පිරිවෙනෙහි උපෝසථාගාරය විය. මහ පැරකුම්බා රජු විසින් මෙය දොළොස් මහල් කොට තැන වූ බව ඉතිහාසගතය. දැන් තිබෙන ගොඩනැගිල්ල මධ්‍ය ශාලාවක් වට කොට තනන ලද කුටි රැසකින් සමන්විතය. මෙහි පිහිටුවන ලද දොළොස්වන සියවසට අයත් සීමාගල් වලින් සමහරක් අදත් දක්නා ලැබේ. ජල පහසුව පිණිස කරවනු ලැබූ පොකුණු තුනක් ද මේ අසල පිහිටා තිබේ.
සුභද්දා චේතිය:
ලංකාතිලකයට උතුරින් ගොඩනඟා ඇති මෙම චෛත්‍යය දැනට කිරි වෙහෙර නමින් හඳුන්වනු ලැබේ. මෙය කරවූයේ පළමුවන පරාක්‍රමබාහු රජුගේ මෙහෙසියක් වූ සුභද්දා බිසොව විසිනැයි සලකනු ලැබේ. ආළාහන පිරි වෙනට අයත් ප්‍රධාන දාගැබ වූ මෙය දැනට නටබුන් වූ පැරණි චෛත්‍යයන් අතුරින් ඉතා හොඳ තත්වයක පවත්නා එක ම නිර්මාණය වේ. මේ හැර රූපවතී චෛත්‍යය ද ආළාහන පිරිවෙනට අයත් අනෙක් චෛත්‍යයකි.
(සංස්කරණය:1967)
