අරළු
(ටෙර්මිනාලියා චෙබුලා - Terminalia chebula Retz) අරළු ගස කොම්බ්‍රෙටාසේ කුලයට අයත් ඇද වූ කඳක් සහිත මධ්‍යම ප්‍රමාණයේ ගසකි. එහි විහිදී යන අතු බොහෝ වෙයි. පොත්ත ඉතා ඝනය. කොළ අඟල් 3 සිට 5 දක්වා දිගය, ඒකාන්තර (alternate) ය, වියළි ඍතුවෙහි දී වැටෙනසුලුය. මල් ද්විලිංගිකය, කුඩාය, කහ පාටය, නැතහොත් පලාවන් සුදු පාටය. මේ මල්වලින් අප්‍රිය ගඳක් පැතිරේ. ඉහළින් ඇති කොළ කක්ෂවලින් (axils) මල් හටගන්නා ශුකීහු (spikes) පැන නඟිත්. මල් වැඩි වශයෙන් හටගන්නේ අප්‍රේල් මාසයේ දීය. අෂ්ටි ඵලය (drupe) අඟල් 1,1/2ක් පමණ දිගය, සිනිඳුය, අණ්ඩාකාරය. දාර පහක් පමණ තිබේ. ඇටය ශක්තිමත්ය, ඝනය. අරළු ලීය අළුපාටය, ඉතා තදය.
ලංකාවේ පාතරට සහ උඩරට වියළි ප්‍රදේශවල අරළු සුලභය. නිල්ගල ප්‍රදේශයෙහි අරළු ගස් රාශි වශයෙන් බෙහෙවින් දක්නට ලැබේ. ඉන්දියාව, බුරුමය හා මලයාව ආදි රටවල ද අරළු වැවේ. හිමාලය ප්‍රදේශය අවට මූදු මට්ටමෙන් අඩි 5,000ක් පමණ උස ස්ථානවල ද අරළු වැවේ. අරළු ගෙඩියේ ලෙල්ලෙහි බොහෝ ටැනින් තිබේ.
ආයුර්වේද මතය: අරළු වර්ග සතෙකි. එනම් විජයා, රෝහිණී, පූතනා, අමෘතා, අභයා, ජීවන්තී, චේතකී (කාලිකා) යනුයි. විජයා වර්ගයේ අරළු වර්ගයට අයත් අරළු ගෙඩිය ලබු ගෙඩියක හැඩය ඇත්තේය. රෝහිණී වර්ගයට අයත් අරළු ගෙඩිය පිඟුවන්ය, ගෝලාකාරය. පූතනා අරළු ගෙඩිය ප්‍රමාණයෙන් ලොකුය. එහි ඇටය මහත්ය. එහෙත් සස්‍ය අඩු තුනී වූ ලෙල්ලකින් යුක්තය. බීජය ද විශාලය. අමෘතා අරළු ගෙඩිය මාංසල හෙවත් සස්‍ය වේ. ඒ නිසා බීජය කුඩා වේ. අභයා අරළු ගෙඩිය රේඛා පහකින් යුක්තයි. ජීවන්තී අරළු ගෙඩිය රන්වන් වේ. චේතකී (කාලිකා) අරළු ගෙඩිය රේඛා තුනකින් යුක්තය. විජයා සියලු රෝගයන්හි ම ප්‍රශස්තයි. රෝහිණී ක්ෂය හා වණ සුවකරයි. අභයා ඇස් රෝග නසයි. පූතනා ආලේපයට යෝග්‍යය. අමෘතා විරේචනයට යෝග්‍යය. ජිවන්නී තෙල්පාකයන්හි ප්‍රශස්තයි. චේතකී (කාලිකා) චූර්ණ වර්ග සෑදීමට යෝග්‍ය යයි සඳහන් වුව ද එහි විශේෂ ගුණයක් නැතැයි ඇතැම් ග්‍රන්ථවලින් පැවැසේ. මේ වර්ගයේ අරළු කළුපාට හා සුදු පාට වශයෙන් දෙවර්ගයකි. සුදුපාට චේතකී අරළු ගෙඩියක් අඟල් හයක් පමණ දිග යයි කියති. කළුපාට වර්ගය අඟලක් පමණ දිගය. සුදුපාට චේතකී අරළු වර්ගය ලංකාවේ නැත. යථෝක්ත අරළු වර්ග අතුරෙන් සමහරක් අනුභව කිරීමෙන් මෙන්ම සිඹීමෙන් හෝ ඇල්ලීමෙන් ද සමහර වර්ග දැකීමෙන් ද විරේචනය වන්නේ යයි ආයුර්වේදීය ද්‍රව්‍ය ගුණ විද්‍යාවෙහි දැක්වේ. මිනිස්, මුව, කුරුලු ආදි යම් ප්‍රාණියකු චේතකී අරළු ගසක් යටින් ගියොත් එකෙණෙහි ම විරේචනය වේ යයි ද චේතකී අරළු ගෙඩියක් අතේ තබාගෙන ඉන්නා තාක් විරේචනය වේ යයි ද කියනු ලැබේ. පිපාසා රෝගයෙන් පෙළෙන්නන්, සියුමැලියන්, කෘශ වූවන් හා බෙහෙතට අප්‍රිය කරනුවන් විසින් සැප විරේචනය පිණිස චේතකී අරළු භාවිත කරනු ලැබේ.
පහසුවෙන් සේවනය කළ හැකි බැවින් ද සුලභ බැවින් ද සියලු රෝගයන්හි ප්‍රශස්ත බැවින් ද සත් වැදෑරුම් වූ අරළු අතුරෙන් විජයා නම් අරළු වර්ගය උතුම් වන්නේය.
සියලුම අරළු වර්ගවල සාමාන්‍ය ගුණ: අරළු වනාහි මධුර, අම්ල, තිත්ත, කටුක, කෂාය යන පඤ්චවිධ රසයෙකින් යුක්ත වේ. ලවණ රස පමණක් අරළුවල නැත්තේය. යථෝක්ත පඤ්ච විධ රසයන් අතුරෙන් කෂාය හෙවත් කහට රසය බහුල වෙයි. අරළු රූක්ෂ ගුණයෙන් යුක්තයි; උෂ්ණ වීර්යයි; කුසගිනි වඩයි; මේධාජනකයි: පැසීමේ දී මධුර රසයට පෙරළෙයි; රසායනයි; ඇසට හිතයි; ලඝුයි; ආයු වඩයි; තර කරයි; වාතය අනුලොම් කරයි; මල ආදීන් ද අනුලොම් කරයි; ශුක්‍ර වියළවයි; ප්‍රඥා වීර්යය, එකාදශේන්ද්‍රිය යන මොවුන්ගේ ප්‍රබෝධය ඇතිකරයි; වා පිත් සෙම් හකුළුවයි; මූත්‍රමලාශයන් ශුද්ධ කරයි.
ආමයික ප්‍රයෝග: ශ්වාස, කාස, ප්‍රමේහ, අර්ශස්, කුෂ්ඨ, ශෝථ, උදර, කෘමි, ස්වර විකෘති, ග්‍රහණි රෝග, මලබද්ධ, විෂමජ්වර, ගුල්ම, ආධ්මාන (බඩපිපුම). තෘෂ්ණා, වමන, හික්කා, කැසීම්, හෘද්රෝග, කාමලා, ශූල, ආනාහ, ප්ලීහා යකෘත්, අශ්මරී, මූත්‍රකෘච්ඡ්‍ර, මුත්‍රාඝාත ආදී රෝගයන් නසයි. අරළුවල මධුර, තික්ත සහ කෂාය රසයන් ඇති බැවින් පිත නසයි. කටු, තික්ත, කෂාය රසයන් නිසා සෙම නසයි. අම්ල රසය නිසා වායු නසයි.
අරළු මදය මධුර රසයි. නාරටිය අම්ල රසයි. නටුව තිත්ත රසයි. ලෙල්ලේ සිවිය කුළු රසයි. ඇටය කහටයි. සිනිඳු වූ තද වූ ගෝලාකාර වූ අලුත් අරළු ගෙඩිය දියෙහි ලූ කල නොඉල්පේ නම් එය ශ්‍රෙෂ්ඨ ගුණයෙන් යුක්ත යයි කියති.
අරළු සපා වැළඳීමෙන් කුසගිනි වඩයි. අඹරා වැළඳීමෙන් මල ශෝධනය කරයි. තම්බා අනුභව කළ කල්හි මල බැඳෙයි. බැද අනුභව කළ විට තුන්දොස් නැසේ. අරළු යම් ආහාරයක් සමග ගත් කල බල වඩා ඉඳුරන් පිනවයි; පිත් සෙම් වායු නසා මලමූත්‍රාදිය නිකුත් කරයි. ආහාරගෙන පසුව සේවනය කළොත් වා පිත් සෙම් කෝපයෙන් හා ආහාරපානයන්ගේ වරදින් වන පීඩා සන්හිඳේ.
අරළු රසායනයක් වශයෙන් සේවනය කරනු කැමැත්තේ ග්‍රීෂ්ම ඍතුවෙහි දී උක් සකුරු හා සවිඳ ලුණු සමඟ ද, වර්ෂා ඍතුවෙහි දී සීනි සමග ද, ශරත් ඍතුවෙහි දී නෙල්ලි සමග ද, හේමන්තයෙහි දී සිද්ධිඟුරු කුඩු සමග ද, ශිශිර ඍතුවෙහි දී තිප්පිලි කුඩු සමග ද, සම සමව ගෙන අරළු සේවනය කළ යුතු බැව් භෛෂජ්‍යකල්පයෙහි සඳහන් වේ.
ගමන් විඩාවෙන් පෙළෙන අය ද දුබල තැනැත්තා දකෘශ තැනැත්තා ද රළු වූ ශරීර ඇති අය ද උපවාසය නිසා වැහැරුණු අය ද පිත් අධික අය ද ගැබ්ගත් ස්ත්‍රිය ද විදීමෙන් රක්ත මෝක්ෂය කරනු ලැබූ අය ද අරළු භාවිත නොකළ මනාය.
