අන්ධේර් ස්තූප
පළමුවන ස්තූපය: මෙම ස්තූපය සාඤ්චි ස්තූප මෙන් ගරාදි වැටකින් වටකොට තිබේ. කවාකාර පදනමක් මත පිහිටි අර්ධගෝලාකාර ගර්භය අඩි 35ක විෂ්කම්භයකින් යුක්ත වේ. පියුම් හා අනෙක් මල් මෝස්තරයන්ගෙන් සරසා ඇති ගරාදි වැටේ එක් කුලුනක ශිලා ලේඛනයක් වේ. ගරාදිවැට ධර්මශිව නමැත්තකුගේ මව විසින් දුන් දනක් (ධම සිවස මාතු දානම්) බව එහි සඳහන් වේ. ලිපියේ අකුරු අනුව ස්තූපය අශෝක සමය තරම් පැරණි බව සැලකේ. ස්තූපය හාරා බැලූ කනිංහැම් මහතාට එය තුළ තිබී ධාතුගර්භ දෙකක් හමු විය. අළු ස්වල්පයක් හා මැටි භාජන කිහිපයක් හැර අන් කිසි දෙයක් ධාතුගර්භය තුළ නොතිබිණ.
දෙවන ස්තූපය: මෙය ඉහත කී ස්තූපයට වඩා කුඩාය. ගර්භයෙහි විෂ්කම්භය අඩි 18ක් පමණ වේ. දාගැබ තුළ තිබී (ලේඛන සහිත) මැටි සහ සබන්ගල් කරඬු දෙකක් ද ගල් කුසලානක් ද සොයා ගෙන තිබේ. මේවා පුරාවිද්‍යාව අතින් වැදගත්ය. මේ සියල්ල හිස්ව තුබූ නමුත් ඒවායේ කොටා ඇති ලේඛනයන්ගෙන් එම භාජන තුළ වච්ඡපුත්ත, ගෝතිපුත්ත, කාකනව ප්‍රභාසන සහ මොග්ගලීපුත්ත යන බුද්ධ ශ්‍රාවකයන්ගේ භස්මාවශේෂ නිදන් කර තිබුණු බව ඔප්පු වේ.
තුන්වන ස්තූපය: මෙය අන්ධේර් ස්තූප අතුරෙන් ඉතා ම කුඩා නිර්මාණයයි. ගර්භයේ විෂ්කම්භය අඩි 15කි. එහෙත් වැදගත්කමින් අනෙක් දෙකට ම වඩා උසස්ය. ගල් පුවරු පිහිටුවා ඇති ආකාරයෙන් මෙහි ධාතුගර්භය ස්වස්තිකයක හැඩය ගනී. ධාතුගර්භය තුළ රතු මැටියෙන් කළ මඤ්ජුසාවක් විය. එය තුළ සබන් ගලින් නිම වූ කරඬුවක් විය. කරඬුව පිලිස්සුණු ඇටකටුවලින් පිරී තිබිණ. මේවා භාරතීපුත්‍ර නම් බුද්ධපුත්‍රයගේ භස්මාවශේෂ බව කරඬුවේ කොටා ඇති ලේඛනයකින් හෙළි වේ. කරඬුවේ පියන්පත තුළ වූ ලේඛනයක් අනුව මෙම භස්මාවශේෂයෙන් අශ්වදේව නමැත්තකුගේ දානයක් (අස දෙවස දානම්) බව පෙනේ. භාරිතීපුත්‍ර භස්මාවශේෂයන්ගෙන් කොටසක් සාඤ්චියේ අංක 2 දරන ස්තූපය තුළින් ද සොයා ගනු ලැබීය. මේවා තිබුණේ අශෝකාධිරාජයන් විසින් හිමවතට යැවුණු ධර්මදූතයන් වන මජ්ඣිම සහ කස්සපගොත්ත යන භික්ෂූන්ගේ භස්මාවශේෂ සමගය. එහෙයින් භාරිතීපුත්‍ර භික්ෂුව ඉහත කී ධර්මදූතයන්ගේ සමකාලිකයකු බව පෙනේ.
(සංස්කරණය:1963)
