සාරාර්ථ සංග්‍රහය
සම්මා සම්බුදු රජාණන් වහන්සේ තුළ පැවැති අරහාදි නව බුදුගුණ අතරින් අටවැනි වූ 'බුද්ධෝ' යන පදය විස්තර කිරීම් වශයෙන් පෙළ අටුවා ටීකාදියෙන් කරුණු නගාගෙන සිංහල භාෂාවෙන් රචනා කළ ගද්‍යමය ධර්ම ප්‍රකරණයෙකි. ශ්‍රී ලංකාධිපති වු 'ශ්‍රී වික්‍රමපරාක්‍රම නරේන්ද්‍රසිංහ' මහා රජාණන්ගේ ආරාධනාවෙන් ශ්‍රීවර්ධනපුර පුෂ්පාරාම විහාරවාසී වැලිවිට සරණංකර පිණ්ඩපාතික සාමණේරයන් වහන්සේ විසින් මහජනයා තුළ ශ්‍රද්ධා-බුද්ධි වර්ධනය මෙන් ම ධර්ම ඥානය දියුණු කරවීම ද නිමිති කොටගෙන බුුදුවසින් 2269 (ව්‍ය:ව: 1726) වැන්නෙහි මේ ග්‍රන්ථය රචනා කරන ලද්දේ ය. සාධික එකළොස් දහසක් ග්‍රන්ථ ඇති සාරාර්ථ සංග්‍රහය පරිච්ජේද නමයකින් යුක්ත වෙයි. ඩිමයි ප්‍රමාණයේ මුද්‍රිත පිටු 488කි.
නව අරහාදි බුදුගුණ පාඨය ප්‍රස්තුත කොට පළමුවෙන් ඡන්දස් ව්‍යකාරණාදිය පිළිබඳ විවරණයක් කරන ලද්දේ ය. යළි ශ්‍රී ජයවර්ධනපුරය, ශ්‍රී වීරපරාක්‍රම නරෙන්ද්‍රසිංහ රජු, දළදා මැදුර, මල්වතු විහාරය ආදිය වර්ණනා කරමින් ග්‍රන්ථකරණයේ ආරාධක - ස්ථාන - කර්තෘ සංදර්ශනයෙන් පසුව සාරාර්ථ සංග්‍රහය ආරම්භ විය.
01. එහි ප්‍රකාරණාරම්භ කථා නම් ප්‍රථම පරිච්ජේදයේ දීඝනිකායේ ලක්ඛණ සූත්‍රය ඇසුරු කොට දෙතිස් මහා පුරුෂ ලක්ෂණ ද
02. ප්‍රථමාභිනීහාර කථා නම් දෙවනි පරිච්ජේදයේ බුද්ධවංස-ජාතකට්ඨ මහාබෝධිවංස යන ග්‍රන්ථවලින් කරුණු නඟා ගෙන සුමෙධකථාව දීපඞ්කර විවරණය හා පාරමී සම්මර්ෂණය ද
03. සාමාන්‍යාභිනීහාර කථා නම් වු තුන්වැනි පරිච්ජේදයෙහි බුද්ධවංසය ප්‍රමුඛ වසයෙන් ඇසුරු කොට දීඝනිකායේ මහාපදාන සූත්‍රය, මිලින්දපඤ්හ, චරියාපිටක යන පොත්වලින් ද කරුණු ගෙන දෙවෙනි විවරණයෙහි පටන් වෙසතුරු අත් බැවින් ච්‍යුත වැ තුසිත පුරයෙහි ඉපදීම දක්වා කරුණු ද
04. අභිසම්බෝධි කථා නම් සතරවැනි පරිච්ජේදයෙහි ජාතකට්ඨකථා, දික්සඟියැ මහාපදාන සූත්‍රය, මහාබොධිවංස, බෝධිවංස ගැටපද, බ්‍රහ්මජාල සූත්‍ර, විසුද්ධිමග්ග යනාදී ග්‍රන්ථ ආශ්‍රය කරමින් තුසිත පුරයෙහි පටන් බුද්ධත්වය දක්වා බුද්ධචරිත සංග්‍රහව ද
05. දම්සක් පැවතුම් සුත්‍ර දේශනා නම් පස්වැනි පරිච්ජේදයේ පූජාවලී ආදි සිංහල පොත්වලින් ද සඞ්ගීති සූත්‍ර, සතිපට්ඨාන සුත්‍ර, අංගුත්තර නිකාය, මහා බෝධිවංසය ආදී ග්‍රන්ථවලින් ද කරුණු දක්වමින් සත්සතිය, බ්‍රහ්මාරාධනාව හා ධම්මචක්ක දේශනාව ද අඤ්ඤාකොණ්ඩඤ්ඤ තෙරුන්ගේ චරිත සඞ්ග්‍රහය ද
06. ආර්යසති කථා නම් සවැනි පරිච්ඡේදයේ විසුද්ධිමග්ග, විසුද්ධිමග්ගටීකා ආදියෙන් ගෙන චතුරාර්ය සත්‍ය වර්ණනාව ද
07. මහාකාශ්‍යපස්ථවිරාවබෝධ නම් වූ සත්වැනි පරිච්ජේදයේ ප්‍රණිධානයෙහි පටන් මහාකාශ්‍යප අපදානය සපුරා දක්වමින් යළි විසුද්ධිමග්ගයෙහි දැක්වූ තෙලෙස් ධූතාඞ්ගයන් පිළිබඳ සමාදාන විධානප්‍රභේද භෙදානිශංසයන් වර්ණනා කොට මිලින්දපඤ්හයෙහි ධුතාඞ්ගප්‍රශ්න කථාව ද
08. මහාකප්පින ස්ථවිර බෝධ නම් වූ අටවැනි පරිච්ජේදයේ ධම්මපදට්ඨකථාදිය ඇසුරු කොට මහා කප්පින චරිතය විස්තර කරමින් විසුද්ධිමග්ග, විභඞ්ගප්පකරණාදිය ඇසුරින් ශීල, ධ්‍යානාදී ධර්ම විභාග ද
09. මංගල සූත්‍ර දේශනා කථා නම් අවසාන පරිච්ඡේදයේ සුත්තනිපාතට්ඨකථා, දීඝනිකායට්ඨකථා, ජාතක, විසුද්ධිමග්ග ඇසුරින් මඞ්ගල සුත්‍ර වර්ණනාව ද සඞ්ග්‍රහ කරන ලද්දේ ය.
මෙසේ 'බුද්ධෝ' යන පදය වර්ණනා කිරීම සඳහා නොයෙක් පෙළ අටුවා ටීකා ප්‍රකරණයන්ගෙන් කරුණු නඟා ගෙන ධර්මකෝෂයක් වශයෙන් ලියන ලද සාරාර්ථ සංග්‍රහයෙහි මේ ගණයෙහි ම වූ අමාවතුර, බුත්සරණ, පූජාවලිය ආදී ග්‍රන්ථයනට වඩා පැහැදිලිව ම දක්නට ලැබෙන වෙනසක් නම්: උද්ධෘත පාලිපාඨාදිය එලෙසින් ම ඇතුළු කොට බොහෝ සෙයින් පරිවර්තන කිරීම හා කිසි තැනෙක පදගතාර්ථ දැක්වීම ද වේ.
මේ සඳහා යට දැක්වූ ග්‍රන්ථ හැර මහානිද්දේස, සද්ධම්මෝපායන, ෂඩ්දශීනසංග්‍රහ, අංගුත්තරනිකාය ආදිය ද ඇසුරු කොට තිබේ. සද්ධර්මරත්නාවලී, පූජාවලී, ථූපවංස, බෝධිවංස ගැටපද ආදී සිංහල ග්‍රන්ථයන්ගේ පාඨ සුදුසු තැන එලෙසින් ම ගන්නා ලද්දේ ය. මේ නිසා සාරාර්ථ සංග්‍රහයේ භාෂා ස්වරූපය එක් මැ ශෛලියක් අනුගමනය නොකළේ ය. තවද වැලිවිට සරණංකර සාමණේරයන් වහන්සේ මේ ග්‍රන්ථය රචනා කරන අවධියෙහි ලක්දිව ශාස්ත්‍ර පරිහානිය කෙබඳු තත්ත්වයක පැවැත්තේ ද යනු ඡන්දස් පිළිබඳ ෂ‌ට්ප්‍රත්‍යය හා ව්‍යාකරණ ප්‍රභේද දැක් වූ සැටියෙන් ම විමසිය හැකි ය. එසේ ම බෝධිවංසගැටපද ආදි පැරණි සන්න, ගැටපද හා වෙනත් සිංහල නිබන්ධ ඇසුරු කර තිබෙන අයුරින් ගත්කරුවාණන් ශාස්ත්‍රෝන්නතිය සඳහා දැරූ අනල්පෝත්සාහය ද පිළිබිඹු ව ඇත්තේ ය.
සාරාර්ථ සඞ්ග්‍රහව ගරු කොළොන්නාවේ සුගුණසාර, අරුක්වත්තේ සෝමානන්ද යන හිමිවරුන්ගේ සංස්කරණයෙන් 1913 දී මුද්‍රණය වී ඇත.
(කර්තෘ: ලබුගම ලංකානන්ද හිමි: 1957)
(සංස්කරණය නොකළ)
