ඩෙක්ස්ට්‍රොස්
(Dextrose) සරල ම සීනි විශේෂයකි. මෙම සීනිවල අණුක ව්‍යුහයේ කාබන් අනු හයක් ඇති බැවින් හෙක්සෝස් (hexose) සීනි යන නමින් ද එය හැඳින්වේ. ග්ලුකෝස් අණුව ඩී-ග්ලුකෝස් සහ එල්-ග්ලුකෝස් නමින් දෙයාකාර රූපයකින් තිබිය හැකි ය. මෙහි ඩී-ග්ලූකෝස් ව්‍යුහය ඩෙක්ස්ට්‍රෝස් යනුවෙන් හැඳින්වේ. ප්‍රභාසංස්ලේෂණ ක්‍රියාවලියේ දී නිපදවෙන සරල ම සීනි ඩෙක්ට්‍රෝස් සීනි වේ. පසුව එය බහු අවයවීකරණය වී (polymerise) බහු අණුක සීනි සහ පිෂ්ටය (Carbohydrate) සෑදේ.
ශරීරයේ සියලු පරිවෘත්තීය ක්‍රියාවලට ශක්තිය සැපයීමට ඩෙක්ට්‍රෝස් අණුව අවශ්‍ය වේ. විවිධ සීනි වර්ග හෝ පිෂ්ඨය හෝ ප්‍රෝටීන් පවා ශරීරය තුළ දී ඩෙක්ස්ට්‍රෝස් බවට පෙරළිය යුතු වේ. ඩෙක්ස්ට්‍රොස් බිඳීමෙන් ශක්තිය පිටවේ. සියලු පරිවෘත්තීය ක්‍රියාවලියට අවශ්‍ය ශක්තිය සපයන්නේ මෙම ශක්තිය යි. ඩෙක්ට්‍රෝස් අනුවේ අනුක සංකේතය C6 H12 O6 වේ. මෙය ඔක්සිකරණයේ දී කැලරි 674ක ශක්තිය ද ජලය සහ කාබන් ඩයොක්සයිඩ් අනුව ජනිත වේ. මෙම කාබන් ඩයොක්සයිඩ් ප්‍රශ්වාසයේ දී පිට වේ.
ඩෙක්ස්ට්‍රොස් අණුවේ ව්‍යූහය. (මෙහි රූපය අඳින්න)
බොහෝ පලතුරු මී පැණි, උක්සීනි ආදියෙහි ඩෙක්ට්‍රෝස් අඩංගු ව ඇත. කලින් සඳහන් කළ පරිදි ග්ලුකෝස් අනුවේ ඩී සහ එල් යනුවෙන් ප්‍රභේද දෙකක් ඇති බව සඳහන් විය. සියලු ජීවින් තුළ ඩී-ග්ලූකෝස් පමණක් ඇති වේ. ඩෙක්ස්ට්‍රොස් ලෙස හඳුන්වන්නේ එයයි.
ක්ෂණික ශක්තිය ලබා ගන්නා ප්‍රභවයක් ලෙස ඩෙක්ට්‍රෝස් යොදා ගැනේ. අසාධ්‍ය රෝගීන්ට ඩෙක්ට්‍රෝස් දියරය (5.0%) කෙලින් ම නික්ෂේපණ මගින් ශරීර ගත කෙරේ. ක්‍රීඩකයන් සහ දුර්වල තැනැත්තන්ට ඩෙක්ස්ට්‍රොස් දියරය මුඛයෙන් දෙනු ලැබේ. මෙම ඩෙක්ස්ට්‍රොස් ශ්වසන ක්‍රියාවලියේ දී ඉක්මනින් ශක්තිය ලබා දෙයි. සේලයින් සහ ඩෙක්ස්ට්‍රෝස් මිශ්‍රණය දුර්වල රෝගීන්ට දෙනු ලබයි. ඩෙක්ස්ට්‍රොස් වාණිජ වශයෙන් ප්‍රධාන ක්‍රම දෙකක් මගින් නිපදවනු ලැබේ. පිෂ්ටය අම්ලයක් සමඟ තැම්බීම එක් ක්‍රමයකි. හයිඩ්‍රොක්ලෝරික් අම්ලය සමග පිටි තැබ්බීමේ දී (PH අගය 2 දී පමණ) පිෂ්ට දම්වැල කැඩී සරල ඩෙක්ස්ට්‍රොස් සෑදේ. ජලයේ දිය කිරීමෙන් ඒවා වෙන්කර ගනු ලැබේ. ඉරිඟු පිටිවලින් මෙලෙස නිපදවන ග්ලුකෝස් (ඩෙක්ස්ට්‍රොස් ) විශාල ලෙස රස කැවිලි නිෂ්පාදනයේ දී ප්‍රයෝජනය ගැනේ.
ඩෙක්ස්ට්‍රොස් වාණිජ වශයෙන් නිපදවන දෙවන ක්‍රමය නම් එන්සයිම භාවිතයයි. ඇතැම් දිලීරවලින් ග්ලූකෝ ඇමයිලේස් නම් එන්සයිමයක් ලබාගත හැක. එය පිටි මත ක්‍රියා කළ විට සියයට 95ක් තරම් පිරිසිදු ඩෙක්ස්ට්‍රෝස් ලැබේ. අප පිටි ආහාරයක් මුඛයේ දී විකන විට පැණි රසයක් ලැබෙන්නේ ද කෙළවල ඇති ඇමයිලේස් නම් එන්සයිමය පිෂ්ඨය විඛාදනය කර ඩෙක්ස්ට්‍රෝස් නිපදවීම නිසා ය. රුධිරයේ ඩෙක්ස්ට්‍රෝස් මට්ටම පාලනය කරන්නේ අග්න්‍යාශයෙන් නිකුත් කරන ඉන්සියුලින් නම් හෝමෝනය මගිනි. ඉන්සියුලින් ඌනතාව නිසා හටගන්නා එක් රෝගයක් වන්නේ දියවැඩියාවයි. සාමාන්‍ය නීරෝගී තැනැත්තෙකුගේ රුධිරයේ යම් නියත ඩෙක්ස්ට්‍රෝස් ප්‍රමාණයක් ඇත. පැය 12ක් නිරාහාර ව සිටීමෙන් පසුව කරන රුධිර පරීක්ෂණයක දී, රුධිර ඩෙක්ස්ට්‍රෝස් මට්ටම ඩෙසිලීටරයකට මිලි ග්‍රෑම් 65-110 අතර ප්‍රමාණයක් තිබිය යුතු ය. මුත්‍ර ඩෙක්ස්ට්‍රොස්වලින් තුරන් විය යුතු ය. යම් ද්‍රව්‍යයක ඩෙක්ස්ට්‍රෝස් ඇත්දැයි සොයා ගැනීමට කරන සරල පරීක්ෂණයක් ඇත. මුද්‍ර හෝ එවැනි දියරයකට ෆෙලින් ඒ සහ බී රසායන (Fehling A and B) ටිකක් එකතු කර රත් කළ යුතු ය. ද්‍රාවණයේ ඩෙක්ස්ට්‍රෝස් නොමැති නම් එය නිල් පැහැයෙන් තිබෙනු ඇත. සීනි ඇත්නම් එහි ගඩොල් පැහැති අවක්ෂේපයක් ඇති වේ. එය නිර්ණය කිරීමෙන් ඩෙක්ස්ට්‍රෝස් සීනි ප්‍රමාණය දැනගත හැක.
(කර්තෘ: උපාලි එම්. සේනානායක: 1994)
(සංස්කරණය නොකළ)
