ස්කන්ධ
බන්ධ (පාලි) හෙවත් ‘ස්කන්ධ’ (සංස්.) යනු සමූහය, රාශිය යන අර්ථ දෙන වචනයකි. ‘රූපාදී ස්කන්ධ පහට ‘පංචක්ඛන්ධ’ (පාලි) හෙවත් ‘පංචස්කන්ධ’ (සංස්.) යයි ව්‍යවහාර වේ. පංචස්කන්ධ යන්නෙහි අර්ථ සමූහ පම රාශි පහ යනුයි. ස්කන්ධ පහ නම්;
1. රූප
2. වේදනා
3. සඤ්ඥා
4. සංඛාර
5. විඤ්ඤාණ
යන පංචස්කන්ධය වේ. මේ වනාහි ත්‍රිපිටක ධර්මයෙහි ඉතා ප්‍රකට වචනයකි.
බුදුරජාණන් වහන්සේ පරමාර්ථ දේශනා වශයෙන් වදාළ ධර්ම ගැඹුරු මෙන් ම වැදගත් ය. ස්කන්ධ ඒ පරමාථ ධර්ම කොටසට ඇතුළත් වේ. එබැවින් ස්කන්ධ විස්තරය ගැඹූරු ය. චිත්ත, චෛතසික, රූප, නිබ්බාන යයි වදාළ පරමාර්ථ ධර්ම අතර මුල් තුන ම ස්කන්ධ යන වචනයෙහි සංග්‍රහ වේ. ස්කන්ධයට ඇතුළත් නොවන එකම පරමාර්ථය නිවනයි.
1. රූපස්කන්ධ නම්: අතීත, වර්තමාන, අනාගත රූප සමූහය හෙවත් රූප රාශිය වේ. රුප්පනයට හෙවත් ශීතෝෂ්ණාදියෙන් විකාරයට පත්වන රූප මෙනමින් ගැනේ. (යං කිඤ්චි සීතාදීහි රුප්පන ලකඛණං ධම්මජාතං සබ්බං තං ඒකතෝ කත්වා රූපක්ඛනෙධති වෙදිතබබං). රූප සියල්ල 28කි. ඒවා සියල්ල භූතරූප, උපාදායරූප වශයෙන් ද්විවිධ වේ. පඨවි, ආපෝ, තේජෝ, වායෝ යන හතර ‘මහාභූතරූප’ නම් වේ. උපාදායරූප සූවිසි පරිදියි. ඒවා නම්: චක්ඛු, සොත, ඝාණ, ජිව්හා, කාය, රූප, සද්ද, ගන්ධ, රස, ඉත්ථින්ද්‍රිය, පුරිසින්ද්‍රීය, ජීවිතින්ද්‍රිය, හදයවත්ථු, කායවිඤ්ඤත්ති, වචීවිඤ්ඤත්ති, ආකාසධාතූ, ලහුතා, මුදුතා, කම්මඤ්ඤතා, උපචය, සන්තති, ජරතා, අනිච්චතා කබලීකාරාහාර යනුයි. මේ රූප විසි අට ම රූපස්කන්ධයට ඇතුළත් කොට සැලකිය යුතුයි. මෙම රූපය උපමා කොට ඇත්තේ පෙණපිඬකටයි (ඵෙණපිණ්ඩූපමං රූපං)
2. වේදනාස්කත්ධය නම්: සුඛ දුක්ඛ උපෙක්‍ෂා වශයෙන් බෙදෙන අතීතාදී වේදනා විඳීම් සමූහය හෝ විඳීම් රාශිය වේ. රූපාදී අරමුණක එය විඳිම වේදනා නමි. මෙම වේදනාව උපමා කොට ඇත්තේ දියබුබුලකටයි (වේදනා බුබ්බුලූපමා).
3. සඤ්ඤක්ඛන්ධ නම්: සංඥා හැඟිම් සමූහය වේ. රූපාදිි අරමුණු හැඳින ගැන්ම සංඥා නමි. එබඳු හැඳිනීම් සමූහය සංඥාස්කන්ධ වේ. සඤ්ඤාව උපමා කොට ඇත්තේ මිරිඟුවකටයි (මරීචූපමා සඤ්ඤා).
4. සංඛාරක්ඛන්ධ නම්: චෛතසිකයි. මෙහි සංස්කාර ස්කන්ධ වශයෙන් ගැනෙන්නේ ස්පර්ශ, චේතනාදී චෛතසික පනහයි. සංඛාර උපමා කොට ඇත්තේ කෙසෙල් කඳකටයි (සංඛාරා කදලූපමා)
5. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධ නම්: චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදි සිත් සමූහය වේ. විඤ්ඤාණය උපමා කොට ඇත්තේ මායාවකයි (මායූපමඤ්ච විඤ්ඤාණං).
විඥානය චිත්තපරමාර්ථයට ඇතුළත් වන අතර වේදනා, සංඥා, සංස්කාර තුන චෛතසික පරමාර්ථයට ද රූපය රූප පරමාර්ථයට ද ඇතුළත් වේ. මෙසේ ස්කන්ධ පහ නම් පරමාර්ථ ධර්ම තුනක් ම ය.
ධාතු, ආයතනාදී වශයෙන් මෙහි විවිධ ප්‍රභේද වේ.
විභඬ්ගප්පකරණ, සම්මෝහවිනොදනී, විසුද්ධිමග්ග, අභිධම්මත්ථසංගහ, අභිධර්මාවතාර බලනු.
ස්කන්ධකුමාර යනුවෙන් පැවසෙන පුද්ගල නාමයක් ද ඇත. එයින් කතරගම දෙවියෝ කියනු ලැබෙත්.
ස්කන්ධ ශබ්දයෙන් ගුණධර්මයන් ද කියත්. ශිලස්කන්ධය, ධර්මස්කන්ධය ආදියෙහි එය පෙනේ (සුමංගල විලසීනි හේවාවිතාරණ 749 සිට).
(කර්තෘ: කොටහේනේ පඤ්ඤාකිත්ති හිමි: 1957; කුරුප්පුමුල්ලේ චන්දවිමල හිමි: 1956)
(සංස්කරණය නොකළ)
