සප්ත ධාතු
සප්තධාතු
‘රස, රක්ත, මාංස, මේද, අස්ථි, මජ්ජා, හා ශුක්‍ර’ යන හත මෙනමින් හැඳින්වේ. ඔවුන් අතුරෙන් ප්‍රධාන වන්නේ රස ධාතුවයි. ‘පෘථිවි, ආප්, තේජ, වායු, ආකාශ’’ යන පඤ්ච මහාභූත ගුණයන්ගෙන් උපදනා ‘මධුර, අම්ල, ලවණ, කටු, තික්ත, කෂාය’ යන රස සයකින් ද ‘ශීත, උෂ්ණ’ යයි ප්‍රධාන වීර්ය දෙකකින් ද අප්‍රධාන වූ අෂ්ටවිධ වීර්යයකින් හා නොයෙක් ගුණයන්ගෙන් ද යුක්ත ‘පෙය, ලෙහ්‍ය, භොජ්‍ය, භක්ෂ්‍ය’ යන සිව්වැදෑරුම් වූ ආහාරයන්ගෙන් මනා කොට පැසුණා වූ ද ඉතා සියුම් වූ තේජෝභූත වූ ද්‍රව වූ සාර පදාර්ථයට ‘රස’ යයි කියනු ලැබේ.
ක්‍රියා ඒ රසයට අක්මාව හා පිලාව ඇසුරු කොට ස්වකීය වූ තේජස හෙවත් උෂ්ණ ගුණය කරණ කොට ගෙන රඤ්ජක නම් පිතෙහි ආධාරයෙන් රතු පැහැයට පමුණුවනු ලැබූ කල්හි රක්ත (ලෙය) යන නාමය ලබන්නේ ය. මේ රක්තය වනාහි ස්ත්‍රීන්ගේ ‘රජස්’ බවට පෙරළෙන්නේ ය. මේ රජඃ යන නම ලබන්නා වූ ස්ත්‍රී රත්තය දොළොස්මහ වියෙහි පටන් පනස් වස දක්වා මාසයක් පාසා ස්ත්‍රීන්ගෙන් බැහැර වන්නේ ය.
ස්ත්‍රීන්ගේ ප්‍රසන්න වූ රක්තය ආර්තව, ශ්‍රෝණිත යන නම්වලින් ද හැඳින්වේ. අග්නි ගුණය හා සෝම ගුණය කරණ කොට ගෙන ගර්භෝත්පත්තියට ද උපකාරී වන්නේ ය. මේ රක්තය පඤ්චභේදත්‍රික ජීවරක්තය යයි කියනු ලබන්නේ පඤ්ච මහාභූත ගුණයන් ඇති නිසාත් රක්තය ඇති තාක් ම ජීවිතය ද පවත්නා නිසාත් ය.
රක්තධාතුවෙහි ඒ පඤ්චභේදත්‍රික ගුණයෝ නම් කවර හු ද යත්;
1. පෘථිවි ධාතුවට අයත් විස්‍රතාව හෙවත් ගඳ බව
2. ආපෝ ධාතුවට අයත් දියාරු බව
3. තේජෝ ධාතුවට අයත් රාග හෙවත් වර්ණය
4. ලඝුතා හෙවත් ආකාශ ධාතුවට අයත් සැහැල්ලු බව යන මොවුහු ය.
මේ දැක්වුණේ සුශ්‍රැතසංහිතාවෙහි ධන්වත්තරි ආර්ෂ මතයයි. චරකසංහිතාවවෙහි දක්වෙනුයේ රසයෙන් ස්තන්‍ය හෙවත් තන කිරත්, තනකිරෙන් ලෙය හෙවත් රක්තයත්, රක්තයෙන් කණ්ඩරාවන් හා ශිරාත්, මාංස ධාතුයෙන් සත් වැදෑරුම් වූ සමත් මේදයෙන් ස්නායු හා සන්ධි සමූහයත් උපදනා බවයි.
ඒ ඒ ධාතූන්ගේ කොටස් දෙකකි. එනම් සූක්ෂ්ම භාගය හා මල භාගය ද වෙති. එයින් සූක්ෂ්ම භාගය ඊළඟ ධාතුවට පෙරළෙන අතර මල භාගයෙන් ශරීරයෙහි ම අන්‍යපදාර්ථයක් සෑදෙයි. මේ නයින් රස ධාතුවේ සූක්ෂ්ම භාගය රක්ත ධාතුවට පෙරළෙත් ම මල භගයෙන් සෙම සෑදෙයි. මේ වනාහි චරක මතයයි. සුශ්‍රැත මතය ද මීට ඉඳුරා ම වෙනස් නොවෙයි. චරකයෙහි විස්තර වන ආකාරයට රක්ත හෙවත් ලේ ධාතුවෙහි සූක්ෂ්ම භාගය මාංස ධාතුවට පෙරළෙන අතර මල භාගයෙන් ‘පිත’ සෑදේ.
රස ධාතුව රස ධාතුව සතුට වඩයි. ඉඳුරන් පිනවයි. රක්තය හෙවත් ලෙය පුෂ්ටිමත් කරයි. රස ධාතුව අධික වූ කල කැලි නැඟීමත් කෙළ වැගිරීමත් ඇති කරයි. රස ධාතුව අඩුව ගිය කල්හි ළෙහි පීඩාව, කම්පනය හා වියළීම, පපුවේ හිස්බවක් දැනීම, අධික පිපාසය යන මේ උවදුරු ඇතිකරයි.
රක්ත ධාතුව රක්ත හෙවත් ලේ ධාතුව වර්ණ ප්‍රසාදය හෙවත් පැහැපත් බව, මස වැඩිකිරීම හා ජීවත් කිරීම ද සිදු කරයි. රක්තය හෙවත් ලේ ධාතුව අධික වූ කල්හි ඇස් රතුපැහැවීම හා සිරාවන්ගේ පිරීම ද වෙයි.
මාංස ධාතුව රක්ත ධාතුව තුළ පවත්නා තේජෝ ගුණයෙන් පැසෙනු ලැබ එහි සාරභූත වූ සූක්ෂ්ම භාගයෙන් මාංස ධාතුව සෑදෙයි. මාංස ධාතුව ස්වකීය තේජෝ ගුණයෙන් පැසෙනු ලැබ එහි සාර වූ සූක්ෂ්ම භාගයෙන් ‘මේදො’ ධාතුව උපදවයි. මාංස ධාතුවේ මල කොටසින් කර්ණ නාසාදියෙහි මල උපදවනු ලැබේ. මාංස ධාතුව ශරීරයෙහි පුෂ්ටිමත් බව හා මේද ස්වභාවය ඇති කරයි. මාංස ධාතුව වැඩුණු කල තට්ටං, හොඬු, තොල්, කලවා, බාහු කෙන්ඩා ආදියෙහි වැඩීම හා අවයවයන්ගේ බර බව ද ඇති වේ. මාංස ධාතුව අඩු වූ කල තට්ටං, හොඬු, කලවා,කෙන්ඩා, ළමැද, කිසිලි, දැලවර, ගෙල, උදර ආදී තන්හි වැහැරීම හෙවත් වියළි බව ද රළු බව හා ඇම්ම ද ධමනීන්ගේ ලිහිල්බව ද වේ.
මේදො ධාතුව මාංස ධාතුව ස්වකීය තේජෝ ගුණයෙන් පැසෙනු ලැබ එහි සියුම් වූ සාරභාගය මේදෝ ධාතුවට පමුණුවයි. මේදෝ ධාතුව වුරුණු තෙල හා ඩහදිය ද දැඩි බව හා ඇටධාතුවෙහි පුෂ්ටිමත් බව ද ඇති කරයි. මේදෝ ධාතුව වැඩුණු කල අවයව සිනිඳු වෙයි. උදරය දෙපස මහත් වෙයි. කැස්ස හා ශ්වාසය සෑදෙයි. ඇඟ දුගඳ වෙයි. මේදෝ ධාතුව අඩු වූ කල පිලාව වැඩෙයි. සන්ධිස්ථාන හිස් වෙයි. රළු බව හා මේද වඩන ආහාරපාන පතයි. මේදෝ ධාතුවේ මල වනුයේ ඩහදියයි.
අස්ථි ධාතුව මේදෝ ධාතුව ස්වකීය තේජෝ ගුණයෙන් පැසෙනු ලැබ සූක්ෂ්ම භාගය ආම ධාතු බවට පෙරළයි. ශරීරය දැරීම කරනුයේ අස්ථි (ඇට) ධාතුවයි. අස්ථි ධාතුව අධික වූ කල අධිඅස්ථි හෙවත් ඇටමහත්වීම හා අධිදත්ත හෙවත් දත් වැඩිවීම හෝ මහත්වීම ද වේ. අස්ථිධාතුව අඩු වූ කල ඇටවල වේදනාව හා දත් හා නිය ගෙවීම ද වේ.
ඇට ධාතුව ස්වකීය තේජෝ ගුණයෙන් පැසෙනු ලැබ ඉතා සාර වූ සූක්ෂ්ම භාගය ඇට මිදුලු ධාතුව බවට පෙරළයි. මල භාගයෙන් කෙස් හා ලොම් නිපදවයි. ඇට මිදුලු ධාතුව වැඩුණු කල සකල ශරීරය හා නේත්‍ර බර වෙයි. ඇටමිදුලු ධාතුව අඩු වූ කල ශුක්‍ර මද බව හා පුරුක් බිඳිමත් ඇටවල තෝද හෙවත් ඇදුම් දීමත් හිස් බව දැනීමත් ඇති වේ.
ශුක්‍ර ධාතුව ඇට මිදුලු ධාතුව ස්වකීය තේජෝ ගුණයෙන් පැසෙනු ලැබ ශුක්‍ර ධාතුව බවට පෙරළෙයි. ඒ වනාහි මිනිසාගේ ජීව ශක්තියයි. එහි මල භාගයක් නොමැත. ශුක්‍ර ධාතුව වැඩි වූ කල්හි ශුක්‍රාශ්වරී නම් රෝගය උපදවයි. ශුක්‍ර ධාතුව අඩු වූ කල ලිඞ්ගයේ සහ අණ්ඩකෝෂයන්හි වේදනාව, මෙවුන්දම්හි නොසමත්බව, සුකුරු වැගිරීමෙහි ප්‍රමාදය, වැගිරෙන කල්හි ද ලේ මුසු ව තිබීම යන මේ උවදුරු ඇති වේ.
ආර්තව: ස්ත්‍රීන්ගේ ශුක්‍රයට ආර්තව යැයි කියනු ලැබේ. එය රස ධාතුවෙන් නිපන් රක්ත ධාතුවෙහි ප්‍රසාදයෙන් ම සැදෙන බව කියන ලදි. ගර්භෝත්පාදනයට හේතු වන්නේ ශුක්‍ර ආර්තව දෙක ය. ආර්තව අග්නි ගුණයෙන් හා ශ්‍රෝණිත ජනිත ශුක්‍රය සෞම්‍ය ග්‍රණයෙන් ද යුක්ත වෙයි. ආර්තවය අඩු වූ කල සුදුසු කල්හි නිකුත් නොවීම හා යෝනි වේදනාව ද වෙයි. ස්තන්‍යය හෙවත් තනකිරි අඩු වූ කල්හි පියවුරන්ගේ මැලවුණු ගතිය හා කිරි නොඑරීමත් වෙයි. ආර්තවයට හා ස්තන්‍යයට උපධාතු යයි ද කියනු ලැබේ.
සප්ත ධාතූන් ම දූෂිත වීමෙන් වන විකාරයෝ වෙන් වෙන් වශයෙන් කවරහු ද යත්; රස ධාතුව දූෂිත වීමෙන්, ආහාර නොකැමැත්ත, ආහාර නොපැසීම හෙවත් නොදිරීම, ඇඟ මැඩීම, උණ, කෙළ ගැලීම, අතෘප්තිය, ඇඟබර බව, ළෙහි පීඩාව, පාණ්ඩු රෝගය, කෘශබව, ශරීරයෙහි දුබල බව හා සමේ රැලි නැඟීම, අකලට හිස පැසීම යනාදී විකාරයෝ උපදනාහ.
රක්තධාතුව දූෂිත වීමෙන් කුෂ්ට, විසප්පු, පිළිකා, මැස්සන් වැනි ලප සමෙහි ඇතිවීම, නිල්වන් වූ පැල්ලම් මුහුණෙහි ඇතිවීම, තලඇට වැනි වූ ලප ඇතිවීම, ලොම් ගැළවීම (ඉන්ද්‍රලුප්ත හෙවත් උඳුගොව්වා), විලාව, විදුධි, ගුල්ම, වාතරක්ත, අර්ශස්, අර්බුද, ඇඟමැඩීම්, රත්පිත් ආදී විකාරයෝ ඇති වන්නාහ.
මාංස ධාතුව දූෂිත වීමෙන් ගුදමුඛය හා මේඪුපාකය, අධිමාංස අර්බුද, අර්ශස්, අධිජිව්හා, උපජිව්හා, ගලශුණ්ඩිකා, අලසී, මාංසඞ්ඝාත, ඕෂ්ඨපාක, ගලගණ්ඩාදි විකාරයෝ උපදනාහ. මේදෝ ධාතුව දූෂ්‍ය වීමෙන් ග්‍රන්ථි, වෘද්ධි, ගලගණ්ඩ, අර්බුද, ඔෂ්ඨපාක, මධුමේහ, අතිස්ථෞල්‍ය, අතිස්වේද ආදී විකාරයෝ උපදිත්.
අස්ථි ධාතුව දූෂණය වීමෙන් අධිඅස්ථි, අධිදන්ත, අස්ථි වේදනා, තෝද හෙවත් ඇම්ම, ශුලය, කුනඛ හෙවත් නිය නරක්වීම ආදී විකාරයෝ උපදනාහ. මජ්ජා හෙවත් ඇට මිදුලු ධාතුව දූෂිත වීමෙන් තමෝ දර්ශනය හෙවත් අඳුර දැකීම, මූර්ඡාව, භ්‍රමය, පුරුක්වල ධරබව, කලවා කෙණ්ඩා මහත්වීම, නේත්‍රාභිෂ්‍යන්දි හෙවත් ඇස්රුජා රෝග ආදී විකාරයෝ ඇති වෙත්.
ශුක්‍ර ධාතුව දූෂිත වීමෙන් තෛලව්‍යය හෙවත් පුරුෂ ශක්තිය හීනබව, නොරුස්නා බව හා ශුක්‍රශ්වරී, ශුක්‍රමේහාදී විකාරයෝ උපදනාහ.
ඒ ඒ ධාතූන්ට ආශ්‍රය ස්ථානයෝ:
රස ධාතුව මුලු දේහය ම පැතිර ගියත් ඊට ප්‍රධාන ආශ්‍රය ස්ථානය වනුයේ හෘදයයි.
රක්ත ධාතුව මුළු ශරීරය පුරා පැතිර ගියත් ප්‍රධාන ආශ්‍රය ස්ථාන වන්නේ අක්මාව හා පිලාවයි. ස්වකීය ආශ්‍රය ස්ථාන අරක්ගත් රක්ත ධාතුව අන්‍ය ස්ථාන ද පෝෂණ කරයි.
මාංස ධාතුව මුළු ශරීරය ම ආශ්‍රය ස්ථානය වෙයි.
මේදෝ ධාතුවට උදරය ආශ්‍රය ස්ථානය වෙයි.
අස්ථි ධාතුවට සකල දේහය ම ආශ්‍රය ස්ථාන වනුයේ එය සමස්ත දේහය ම දරා සිටින බැවිනි.
ඇට මිදුලු ධාතුවට ඇටවල අභ්‍යන්තරය ඇට මිදුලු ධාතුවේ ආශ්‍රය ස්ථානයයි.
ශුක්‍ර ධාතුවට මුළු ශරීරය ම ආශ්‍රය ස්ථානය වන්නේ ය.
සප්තධාතු
රස, රක්ත, මාංස, මේද, අස්ථි, මජ්ජා, ශුක්‍ර යනුවෙන් ධාතූහු සතකි. මේ සත් වැදෑරුම් වූ ධාතූන්ගේ ආධාරයෙන් සත්වයාගේ ශරීරය හා ජීවනය රඳා පවතියි. ප්‍රීණන, ජීවන, ලේපන, ස්නේහන, ධාරණ, පූරණ හා ගර්භොත්පාදන හෙවත් ජීවත් කිරීම, තෙත් කිරීම, මෘදු කිරීම, දැරීම, පිරවීම සහ ගැබ් ඉපදැවීම යන මේ කාර්ය සප්ත ධාතූන්ගෙන් සිදු වේ.
රස ධාතුව ගමනාර්ථය අවබෝධ කරන ‘රස’ යන ධාතු ප්‍රකෘතියෙන් රස ශබ්දය සෑදී තිබේ. රස ධාතුව හැම විට ම සකල ශරීරයෙහි ගමන් කරයි. අනුභව කරන ලද ආහාර මනා කොට පැසීමෙන් උපදනා සියුම් වූ සාර පදාර්ථයට ‘රස’ යයි කියනු ලැබේ. රස ධාතුව ද්‍රවයි. සුදු පැහැති ය. සීතලයි. මිහිරි ය. සිනිඳු සහ ගමන් කරන ස්වභාවයෙන් යුක්ත වෙයි.
රස ධාතුව මුළු දේහය ම පැතිර ගියත් ඊට ප්‍රධාන ආශ්‍රය ස්ථානය වනුයේ හෘදයයි. රස ධාතුව ධමනි තුළට වී අනික් සියලු ම ධාතු පෝෂණය කරයි. අග්නි මාත්‍රය කරණ කොට ගෙන ආහාරය මැනැවින් නොපැසුණු කල කටුක රසයට හා අම්ල රසයට පෙරළේ. ඒ විකෘත වූ පැසීමට විදග්ධ යයි කියනු ලැබේ. විදග්ධ බවට පත් වූ රසය නානා විධ රෝග උපදවයි.
රක්ත ධාතුව රක්ත හෙවත් ලෙයෙහි ස්වභාවය, යට කී රස ධාතුව යකෘතයට (අක්මාවට) පැමිණි කල රඤ්ජක පිත විසින් රක්ත වර්ණයට පමුණුවනු ලැබේ. රසයට රක්ත යන නාමය ලැබුණු කල එය දෙවැනි ධාතුව වෙයි. මුළු ශරීරය පැතිර ඇත්තා වූ රක්ත ධාතුව ජීවයෙහි ප්‍රධාන ආධාරය වෙයි. රක්තය, ස්නිග්ධ, ගුරු,ස්වාදු යන ගුණයන්ගෙන් හා චලනශීලී බවෙන් ද යුක්ත ය.රක්ත ධාතුව යට කී රස ධාතුව මෙන් විදග්ධ භාවයට පත් වූ කල පිත මෙන් වෙයි. හෙවත් අම්ල රසයෙන් යුක්ත වන්නේ ය. රක්ත හෙවත් ලේ ධාතුවෙහි මල කොටසට පිත යයි ද කියනු ලැබේ. ලේ ධාතුව මුලු ශරීරයෙහි පැතිර ගියත් ප්‍රධාන ආශ්‍රය ස්ථාන වන්නේ අක්මාව හා පිලාවයි. ස්වකීය ආශ්‍රය ස්ථාන අරක්ගත් රක්ත ධාතුව අන්‍ය ස්ථාන ද පෝෂණය කරයි.
මාංස ධාතුව රක්ත ධාතුව හෙවත් ශ්‍රෝණිතය ඊට අයත් උෂ්ණ ගුණයෙන් පරිපාකයට පමුණුවා ධමනි ශ්‍රෝත මගින් නූල් වැනි වූ පදාර්ථ සාදා පේශි (මස්වැදැලි) බවට පැමිණේ. ඒ මාංස පේශීහු පන්සියයකි. ඔවුන් අතුරෙන් හාරසියයක් හස්තපාද ඇසුරු කෙරෙත්. කෝෂ්ඨයෙහි හැටහයක් හා ගෙලෙන් උඩුකොටසෙහි පේශීහු තිස්හතරක් ඇත්තාහ.
ශාඛාගත පේශීහු: පාදයෙහි එක් ඇඟිල්ලක තුන බැවින් පසෙළොසකි. පාදාග්‍රයෙහි දහයකි. පිටුපතුලේ කුර්වාස්ථී වසාගෙන දහයකි. විලුඹ හාපතුලෙහි දහයකි. විලුඹ හා දන අතර විස්සකි. දනෙහිසෙහි පහකි. කලවයෙහි විස්සකි. වඞ්ක්ෂණයෙහි දහයකි. එක්පාදයක එපරිද්දෙන් පේශීහු සියයක් ඇත්තාහ.
කෝෂ්ඨගත පේශීහු: ගුද ප්‍රදේශයෙහි තුනකි. ලිඞ්ගයේ එකකි. වෘෂණයෙහි දෙකකි. තට්ටං යුගලෙහි පස බැගින් දහයකි. වස්තිය මුදුන් කොටසේ දෙකකි. උදරයේ පසකි. නැබයේ එකකි. මේරුදණ්ඩ (තොදුරුණ) දෙපස දිගු පේශි දහයකි. දැලවරෙහි හයකි. ළපැත්තෙහි දහයකි. හෘදයේ දෙකකි. අක්මාවේ දෙකකි. පිලාවේ දෙකකි. උණ්ඩුකයේ දෙකකි.
ග්‍රීවයෙන් උඩ පේශීහු තිස්හතරකි. එනම් ග්‍රීවයේ හතරයි, හනු දෙකේ අටයි, උගුරේ (කණ්ඨමණි) එකකි. ගෙලෙහි එකකි. තල්ලේ දෙකයි. දිවෙහි එකයි. දෙතොල දෙකයි. නාසයේ දෙකයි. දෙනෙත දෙකයි. සොඬු දෙකේ හතරකි. නළලෙහි හතරකි. මස්තකයේ එක් පේශියකි. මානව ශරීරයෙහි මෙලෙසින් පේශීහු පන්සියයක් ඇත්තාහ.
විශේෂයෙන් ස්ත්‍රීන්ට ගර්භාශය, ගර්භමාර්ගය, යෝනිය, දෙතන ආදී තැන්හි පේශීහු විස්සකට වඩා ඇත්තාහ. ශරීරයෙහි ශිරා, ධමනි, ස්නායු පුරුක් හා සන්ධිස්ථානදිය මාංස පේශිවලින් ආවෘත ව ඇත්තාහ.
මේදය: මාංස ධාතුව ස්වකීය උෂ්ණ ගුණයෙන් පැසීමට පත් ව මේදෝ ධාතුවට පෙරළෙයි. මේදය වනාහි ඉතා බර හෙවත් ගුරුගුණයෙන් යුක්ත ය. සිනිඳු ගුණය තරකිරීමේ ගුණය ඇත්තේ ය. එසේ ම බලකාරී ද වේ. මේදෝ ධාතුවට උදරය ආශ්‍රය ස්ථාන වෙයි.
අස්ථි (ඇට) ධාතුව මේදෝ ධාතුව ස්වකීය උෂ්ණ ගුණයෙන් පැසෙනුයේ වාතයෙන් වියළණු ලැබ අස්ථි ධාතුවට පෙරළේ. එසේ ඇට ධාතුවට පෙරළෙන්නේ මේදෝ ධාතුවේ සූක්ෂ්ම කොටසයි. මනුෂ්‍ය ශරීරයෙහි ඇට තුන්සියයක් ඇති බව ආයුර්වේදීය ශල්‍ය තන්ත්‍රයෙහි දැක්වේ. මේ ඇට පස් වැදෑරුම් වේ. එනම් තරුණාස්ථි, කපාලාස්ථි, රුමකාස්ථි, ඵලයාස්ථි, නලකාස්ථි යනුවෙනි.
මජ්ජා ධාතුව අස්ථි ධාතුව ස්වකීය උෂ්ණ ගුණයෙන් අස්ථි ධාතුව තුළට ඝන වූ සාර පදාර්ථයක් උපදවයි. ඊට මජ්ජා හෙවත් ඇටමිදුලු යයි කියනු ලැබේ.
ශුක්‍ර ධාතුව ඇට මිදුලු ධාතුව ස්වකීය උෂ්ණතාවෙන් පැසෙනු ලැබ ශුක්‍ර ධාතුව උපදවයි. ශුක්‍ර ධාතුව මුලු ශරීරය පුරා පැතිර සිටියි. ජීවනය, බලය,තේජස, වීර්යය, ගර්භා ධානය, ප්‍රීතිය යන මේ සියල්ල ශුක්‍ර ධාතුවෙහි බල මහිමයෝ වෙති.
(කර්තෘ: : 1956)
(සංස්කරණය නොකළ)
