හතු
බිමින් මතුවන මල්වැනි නිසා ‘බිම්මල්’ කියා ද සතක් (ඡත්‍රයක්) වැනි නිසා හතු කියා ද හැඳින්වෙන දිලීර විශේෂ රාශියක් මෙනමින් හැඳින්වේ. මෙබඳු දිලීර රාශියක් ලංකා පොළොවෙන් ලැබෙන අතර ඉන් සමහරක් ප්‍රමාණයෙන් ඉතා කුඩා ය. සමහර වර්ගයක් අඩියක් තරම් විෂ්කම්භය ඇති විශාල ඒවා ය. ඇතැම් හතු නොහොත් බිම්මල් මනුෂ්‍ය ආහාරයක් වශයෙන් ප්‍රයෝජනයට ගත හැකි ය. ඇතැම් වර්ගවලට අයත් හතු විෂ සහිත ය. ඒවා කෑමෙන් මත් වීම් ආදි අසනීප සෑදේ. අප රටේ හමුවන බිම්මල් වර්ග රාශියක නම් සහ ඉන් සමහරක ස්වභාව තත්වාදිය ද මෙහි දක්වනු ලැබේ.
පටුන
ලංකාවේ දක්නට ලැබෙන බිම්මල් නොහොත් හතු වර්ග
හුඹස් බිම්මල්
නයි බිම්මල්
ඌරුකහ හතු
ඉඳලොලු හතු
වැලි හතු
වැලි බිම්මල්
මාවැලි හතු
හුඹස් හතු
හීන්වැලි හතු
ඕලුවැලි හතු
කඳ හතු
රිට්ට හතු
ලේන හතු
ලේන පහුරු
ගොම හතු
කයිල හතු
කොස් හතු
කන්කූර හතු
පිදුරු හතු
පුවක්බඩ හතු
ගොරක හතු
හරන් හතු
ඉඳලොලු හතු
මේ හතු වර්ගය පිපෙන්නේ අහස ගුගුරමින් මහ වැසි වසින්නට පටන් ගත් විට ය. හුඹස් ආශ්‍රිත පෙදෙස්වල අවුරුදුපතා ම එක ම තැන්වල මේවා පිපේ. උඩරට පෙදෙස්වල මේ හතු වර්ගය හඳුන්වනුයේ හුඹස් බිම්මල් කියා ය. හත අට බැගින් හෝ ඊටත් වැඩි ගණනින් මේ වර්ගයේ බිම්මල් පිපී තිබෙනු දැකිය හැකි ය. ආහාර පිණිස ගනිත්. ප්‍රණීත රසයකින් යුක්තයි. ව්‍යාංජන පිසූ පසු තෙල් ගතියක් ද වෙයි. ඌරු මසට සමාන රසයක් ද ගෙන දෙයි. මේ බිම්මල් වර්ගයේ කිලි තිබේ ය යන විශ්වාසයක් ද ගැමියන් අතර පවතී.
මාවැලි හතු
ඉඳලොලු මෙන් ම කෑමට ප්‍රිය උපදවන බිම්මල් වර්ගයකි. මේ වර්ගයේ ඇති විශේෂ ලක්ෂණයක් නම් ඉඳලොලු මෙන් වර්ෂයේ එක ම කාලයක එක ම තැනක නො පිපී, වර්ෂය පුරා ම තැනින් තැන එක දෙක ආදී වශයෙන් පිපීමයි. වියළි කාලගුණයකින් පසු පොළොව තෙමී යන තරම් වැසි ඇති වූ විට මේ හතු වර්ගය පිපෙයි.
හීන්වැලි හතු
මේ හතු වර්ගය කුඩා ය. එක ම ස්ථානයක විශාල ගණනක් එකවර පිපෙයි. ආහාරය පිණිස ගනිත්.
පිදුරු හතු
කමත්වල පිදුරු ගොඩවල් දිරාපත් වූ විට මේ හතු වර්ගය පිපේ.
ගොම හතු
පරණ ගොම ගොඩවල පිපෙන වර්ගයකි.
ගොරක හතු
ගොරක ගස් අසල පිපෙන නිසා මේ හතු වර්ගය එම නම ලබා තිබේ.
කොස් හතු
කොස් ගස් අසල පිපෙන හතු කොස් හතු නම් වෙයි.
කයිල
කුඹුරුවල වතුර බඳින කල්හි ද වැසී දෙක තුනකට පසු ද කුඹුරුවල හටගන්නා හතු වර්ගයක් කයිල නමින් හැඳින්වෙයි. මේවායේ වර්ග කීපයකි. ඇතැම් වර්ගයක් කෑම පිණිස ගනිත්. සමහර වර්ගයක් විෂ සහිත බව කියති.
රිට්ටා හතු
රිට්ටාව අල්ලා පිපෙන කළු පැහැති හතු වර්ගයකි.
ඕලු හතු
හීන් වැලි හතුවලට වඩා මදක් ලොකු හතු වර්ගයකි.
කඳ හතු
කඳන්වල පිපෙන හතු කඳ හතු ය. උඩරට පෙදෙස්වල මේ හතු වර්ගය හඳුන්වනුයේ කඳ රඹ කියා ය.
කන්කූරි
මිනිසුන්ගේ හෝ ඇතැම් සතුන්ගේ කන් වැනි සටහන් ඇති හතු වර්ගයකි. ආහාර පිණිස ගනිත්. මේවා කනවිට චරස් බරස් යන හඬ නැඟේ.
ලේන පහුරු
ලේනුන්ගේ අත්පා වැනි පහුරු සහිත හතු වර්ගයක් මේ නමින් හැඳින්වෙයි. ඒවා ආහාර පිණිස ගනිති. හතු හෙවත් බිම්මල් හටගන්නේ ඇටවලිනි. බිම්මල්වල යටි පැත්තේ කරමල මෙන් ඇති පෙතිවල අග දිගේ මේ ඇට හටගනී. ඇට ඉතා සියුම් ය. පුවක් බඩ හතු සහ නයි හතු වැනි හතු වර්ග ආහාර පිණිස නොගනිති.
බිම්මල් පහල වූ අයුරු
බෞද්ධ සාහිත්‍යයේ සඳහන් අන්දමට ලෝකයේ මිනිසුන් පහළ වූයේ බ්‍රාහ්මයන්ගෙනි. ලෝක විනාශයක දී බඹලොව තෙක් ලෝකය ජලයෙන් පිරී ගිය විට බ්‍රාහ්මයෝ එහි ජල ක්‍රීඩාවේ නියුක්ත වූහ. ක්‍රමයෙන් දිය සිඳී අත්ම ඔවුහු පෘථිවිය තෙක් පහත් වූහ. පොළොවට බට බ්‍රහ්මයන්ගේ ගති ගුණ ද වෙනස් විය. එම නිසා ඔවුන්ට ආපසු සිය ලොවට යාගත නොහැකි විය. පෘථිවියේ පරිසරයට අනුරූප ව ඔවුන්ගේ ඓන්ද්‍රිය ආශාවෝ ද වෙනස් වූහ. බඩගින්න පිපාසය වැනි ස්වභාව ධර්මයන්ගෙන් මඩනා ලද ඔවුන්ට ආහාර පාන ද අවශ්‍ය විය. එහෙත් ඔවුහු මහ පිණැත්තෝ ය. පින් බලය නිසා ඔවුන්ට අවශ්‍ය දෑ නිතැතින් ම ලබාගත හැකි විය. මුලින් ම ඔවුන්ගේ ආහාරය වූයේ පොළොව මත ඇති සියුම් රසවත් රොන්මඩ ය. කලක් වෙඬරු වැනි මිහිරි මඩ අනුභව කළෝ ය. දීර්ඝ කාලයකට පසුව පොළෝ තලයෙහි උද්හිද ඇති වන්නට විය. මුලින් ම ලොව පහළ වූ උද්හිද වර්ගය බිම්මල් ය. කලක් මුළුල්ලේ එම බ්‍රහ්මයෝ බිම්මල් අනුභව කළහ. ඉනික්බිති බදාලතා හෙවත් භද්‍රලතා නම් බින්තඹුරු වැල් වර්ගයක් ඇති විය. ඇතැමෙක් ඒ බතල යැයි කියති. එම වැල් වර්ගයේ අල කෑමට ඔවුහු ඊළඟට පෙළඹුණහ. ඉන්පසුව ස්වයංජාත හැල් වී වෙසෙසක් පහළ විය.
බිම්මල් පහළ වූ සැටි කියැවෙන පැරණි කවිවලින් මේ පුවත මෙසේ කියා ඇත්තේ ය.
හුලක් සේ ම ඇවිලෙන බඩ ගින්න ට
පෙළක් නඟිති බඹ ලෝකෙට යන්න ට
ගියත් එ දෙවි බසිමින් මිහි තල ය ට
කන්ට පටන්ගති මඩ කුස ගින්න ට
මේ මඩ සකියෙනි ගිතෙල් පිඬක් සේ
සිනිඳුයි මිහිරියි අම රස විල සේ
එ බැවින් මේ මහ බඹු කැල නො ල සේ
කෑවා මේ මඩ එකලදි රුති සේ
බොහෝ කලක් මේ විලසින් කාගෙ න
සිටිය සඳෙහි එය නැති වී ගිය තැ න
කෑමට ඒ බඹ පිරිසට සැනෙකි න
බිම්මල් පිපුනා පොළොවේ සැම තැ න
එම බිම්මල් ගෙන බුදිමින් සිතු සේ
කලක් ගෙවන සඳ බඹ පුත් නොල සේ
එයත් නැතුව ගිය සඳ ලෝ රහ සේ
සයං ජාත හැල් ඇති විය මුතු සේ
(කර්තෘ: හපුගොඩ සුමනතිස්ස ස්ථවිර: 1961)
(සංස්කරණය නොකළ)
