කේටුභ
ධර්ම විනය සංඛ්‍යාත ශාස්තෘ ශාසනයෙහි නවාංගයන් අතුරෙහි ගාථාංගය පද්‍යමය වෙයි. ජාතක, ධම්මපද, සුත්තනිපාත, සංයුත්ත සගාථකවග්ග, ථෙර-ථෙරී ගාථා ආදිය ඡන්දෝබද්ධ ගාථායෙන් යුක්ත වෙයි. පුරාණතම සාහිත්‍ය වශයෙන් සලකන ඍග්වේදය ද ඡන්දෝබද්ධ වෙයි. වෛදික ඡන්දසින් බැඳුණු වේදමන්ත්‍රයනගේ හා ත්‍රිපිටක ගාථාවන්ගේ හා සාමානත්‍වයෙක් දක්නට ඇත. ලෞකික ඡන්දසෙහි මෙන් ගණ, මාත්‍රා, වෘත්ත නියමයෙක් එහි නොලැ‍බේ. ඒ පැරණි පද්‍ය රචනාව සඳහා යම් කිසි ශාස්ත්‍ර නියමයෙක් අවශ්‍යයෙන් තුබුව මනායැ.
දීඝනිකායෙහි “ඒ අම්බට්ඨ මාණවක වේදභදාරන්නෙක, මන්ත්‍රධරයෙක, නිඝණ්ඩු කෙට්භ සහිත වූ ශික්ෂා නිරුක්ති සංඛ්‍යාත අක්ෂර ප්රභේද සහිත වූ ඉතිහාසය පස්වනු කොට ඇති ත්‍රිවේද‍යාගේ පරතෙරට පැමිණියෙකැ” යි අම්බට්ඨ මාණවකයා ගේ උගත්කම පසස්නා ලද්දේය. බුද්ධකාලයෙහි සිටි වාසෙට්ඨාදීන්ගේ පාණ්ඩිත්‍යය ද මෙසෙයින් ම දක්වා ඇත. මෙහි “කේටුභ” නම් කිමැයි දක්වන සුමංගල විලාසිනී දික්සඟි අටුවායෙහි “කෙටුභන්ති ක්‍රියා කප්පවිකප්පො කවීනං උපකාරාය සත්ථං” යී “කේටුභ නම් ක්‍රියාකල්පවිකල්පයැ, එය කවීන්ට උපකාර පිණිස පවත්නා ශාස්ත්‍රයෙකැයි කියන ලදී. අභිධානප්පදීපිකායෙහි දු “කෙටුභන්තු ක්‍රියාකප්පවිකප්පො කවීනං හිතො” යී කවීන්ට හිත වූ ශාස්ත්‍රය කේටුභ නමුදු ක්‍රියාකප්පවිකප්ප නමුදු වේ යයි කියා ඇත.
සාරත්ථදීපනී විනය ටිකායෙහි “කේටුභය කවීන්ට උපකාර වූ ශාස්ත්‍රයෙක. මෙහි දු වාග්භේදාදි ලක්ෂණ වූ ක්‍රියා කල්පන විකල්පන කරනු ලැබේ නුයි ක්‍රියාකල්පවිකල්ප නම් විය. එය වර්ණපදබන්ධපදාර්ථාදි විභාගයෙන් බොහෝ විකල්ප ඇත් නුයි ක්‍රියාකප්පවිකප්ප යයි කියනු ලැබෙයි. මෙ ද මූලක්‍රියාකල්ප ග්‍රන්ථය සඳහා කියන ලදී. මෙ ද මූලක්‍රියාකල්ප ග්‍රන්ථය සඳහා කියන ලදී. ඒ ග්‍රන්ථය මහත් විෂය ඇත්තෙක, දෙතිස් අකුරෙකින් යුත් ගාථා සංඛ්‍යාත ග්‍රන්ථ ලක්ෂයක් පමණ ඇතැ”යි දක්වන ලද්දේය. විමතිවිනෝදනී ටීකායෙහි ද කේටුභය මෙලෙසින් ම හඳුන්වා ඇත.
මහාබෝධිවංස ගැටප‍දයෙහි ද “කේටුභ නම් ක්‍රියාකල්පයැ, හේ දැන් ජයදේව, දණ්ඩී සෙයින් කවීන්ට උපකාර වූ ඡන්දෝ ලක්ෂණ වෘත්ත ලක්ෂණ වෛදර්භමාර්ග ගෞඩමාර්ග ප්‍රකාශක ශාස්ත්‍රයයි” යනු දක්නට ලැබේ. මේ ගැටපදකරුවන් කේටුභ ශාස්ත්‍රය ශ්‍රැතිමාත්‍රයෙන් විස්තර කළ බව හැ‍‍‍‍ඟෙයි. තමනට ප්‍රත්‍යක්ෂ වූ ජයදේවගේ ඡන්දශ්ශාස්ත්‍රය හා දණ්ඩීන්ගේ කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය නිදර්ඹන කළ හෙයිනි. මෙසේ දක්වන ලද ලක්ෂණ අනුසාරයෙන් ඡන්දස් අලංකාර දෙකින් සංයුක්ත වූ එසේ ම ප්‍රමාණයෙන් මහත් වූ “කේටුභ” නම් කාව්‍ය ශාස්ත්‍රයක් තුබූ බව කිය යුතු වෙයි. පිංගල, ජයදේවාදීන් විසින් ඡන්දශ්ශාස්ත්‍රය ද භරත, වාමන, දණ්ඩී අදීන් විසින් කාව්‍යශාස්ත්‍රය ද සංක්ෂිප්ත කොට වෙන වෙන ම රචනා කිරීමෙන් පසු එකී චිරන්තන කාව්‍යශාස්ත්‍රය ලකුණකුදු නොතබා අභාවයට ගිය බව කිය යුතු වේ.
-ලබුගම ලංකානන්ද මහානායක හිමි-
