දීඝ නිකාය
බුදුරජාණන් වහන්සේ අවුරුදු හතලිස් පහක් මුළුල්ලේ දේශනා කොට වදාල ධර්මය විනය, සූත්‍ර, අභිධර්ම වශයෙන් කොටස් තුනකට බෙදේ. එයින් සූත්‍ර පිටකයට අයත් මුල් ම නිකාය දීඝ නිකායයි. මෙම නිකාය දීඝාගම, දික් සඟිය යනාදි නම්වලින් ද හදුන්වනු ලබයි. මෙහි සඳහන් සූත්‍ර අනෙකුත් නිකායන්හි එන සූත්‍රවලට වඩා ප්‍රමාණයෙන් දීර්ඝ නිසා එම නම ලැබී ඇත. “දීඝ පජමාණානං සුතතානං සමූහතො නිවාසතො ච, සමූහ නිවාසා හි දීඝ නිකායොති වු චචනති” (සමන්තපාසාදිකා, හේවාවිතාරණ මුද්‍රණය 15 පිට). මෙය පළමු ධර්ම සංගායනාවේ දී පළමුවෙන් ම සංගායනා වූ අතර මුඛ පරපුරෙන් පවත්වා ගෙන යාමට ආනන්ද හිමියන් ප්‍රධාන ශිෂ්‍ය පිරිසට පැවරූහ. එසේ කට පාඩමින් පවත්වා ගෙන ආ පිරිස “දීඝ භාණක” නමින් ප්‍රකට වූහ. මෙහි සීලන්‍ධ වග්ග, මහා වග්ග-පටික හෙවත් පාරථය්‍ය වග්ග වශයෙන් වග්ග තුනකි. සූත්‍ර 34කි. බණවර 64කි. බණවරක් යනු අකුරු 8,000කි.
“චතුතතිංසෙව සුතතනතා - තිවගෙගා යසස සංගහො එස දීඝනිකායොති - පඨමො අනුලොමිකො” (සුමංගල විලාසිනි », 17 පිට හේවා. මුද්‍රණය)
ථෙරවාදීන්ගෙන් බෙදී ගිය සබ්බත්තවාදීන්ගේ සූත්‍රපිටකයෙහි එන 'දීර්ඝගමය' ඇතැම් තැන්හි ථෙරවාදීන්ගේ දීඝ නිකායට සමාන වන අතර වෙන්ස වන තැන් බොහෝ ය. බුද්ධ යසස් හිමියන් සංස්කෘතයෙන් චීන බසට නැගූ දීර්ඝාගමයේ ඇත්තේ සූත්‍ර 30කි. පාලි දීඝ නිකායේ එන මහාලී, ජාලිය, සුභ, මහාසුදස්සන, මහාසතිපට්ඨාන, පාසාදික, ලක්ඛණ හා ආටානාටිය යන සූත්‍ර එහි දක්නට නැත. පාළි දික් සඟියේ 34 වැනි දසුත්තර සූත්‍රය සර්වාස්තිවාදීන්ගේ දීර්ඝගමයෙහි 10 වැන්න වී ඇත. ඒ අන්දමට ම පාලි පෙතෙහි 16 වැනි මහාපරිනිබ්බාන සූත්‍රය 2 වැනි සූත්‍රය ලෙස ද 15 වැනි මහානිදාන සූත්‍රය 1 වැනි සූත්‍රය ලෙස ද 33 වැනි සංගීති සූත්‍රය 9 වැනි සූත්‍රය ලෙස ද 27 වැනි අග්ගඤ්ඤ සූත්‍රය 5 වැන්න ලෙස ද 24 වැනි පාටික සූත්‍රය 15 වැන්න ලෙස ද 31 වන පාසාදික සූත්‍රය 17 වැනි සූත්‍රය ලෙස ද දැකිය හැක. පාලි දීඝ නිකායේ 22 වැනි මහාසතිපට්ඨාන සූත්‍රය, 30 වන ලක්ඛණ සූත්‍රය හා 1 වන බ්‍රහ්මජාල සූත්‍රය සර්වාස්තිවාදීන්ගේ මධ්‍යටාගමයෙහි දැකිය හැක. (සංඥාපනය දීඝ නිකාය I බුද්ධ ජයන්ති ත්‍රිපිටක ග්‍රන්ථ මාලා)
සීලක්ඛන්ධ වග්ගයෙහි සියලු ම සූත්‍ර බොහෝ සෙයින් සීල, සමාධි, පඤ්ඤා යන ත්‍රිශික්ෂාවන් පිළිබඳ අවධාරණය කරයි. දීඝ නිකාය ටීකාවෙහි ඒ බව “සීල කථා බාහුල්ලතෝ බන සීලක්ඛන්ධ වග්ගෝ පඨමං නික්ඛිත්තෝ...” යනුවෙන් දක්වා ඇත. බුදුන් දවස භාරතීය සමාජය තුළ පැවැති නොයෙකුත් සීල ව්‍රතයන් පිළිබඳ කරුණු මෙහි ඉගැන්වෙයි. එහි බුද්ධ කාලීන භාරතීය ආගමික හා සමාජික ජීවිතයේ සම්පූර්ණ චිත්‍රයක් දැකිය හැකි ය. මහා වග්ගයෙහි සෑම සූත්‍රයක් මුලට මහා යන පදය යෙදී ඇත. වින්ටර් නීට්ස් ප්‍රකාශ කරන්නේ මුලින් මේ වග්ගයේ උපදෙස් සංක්ෂිප්ත ආකාරයෙන් වූ බවත් පසුව එය විශාල කොට 'මහා' යන පදය යෙදූ බවත් ය (HISTORY OF INGIAN LITARATURE Vol. 2 P - 38,42). බුදුරදුන් පුද්ගලයාට හා අවස්ථාවට අනුරූප කෙටියෙන් හෝ දීර්ඝව අනුශාසනා කළහ. එම නිසා එකම විෂය පිළිබඳ කෙටි හා දීර්ඝ වශයෙන් සූත්‍ර පැවතිය හැක. වින්ටර් නීට්ස් මහතා පවසන අන්දමේ පසුව විශාල කොට 'මහා' යන පදයක් එකතු කිරීමක් සිදු වී නැත. පාටික හෙවත් පාථෙය්‍ය වග්ගයේ ආරම්භක සූත්‍රය පාටික සූත්‍රයයි. ඒ දෙස බලා වග්ගය හදුන්වා තිබේ.
1. සීලක්ඛන්ධ වග්ගය
1.1. බ්‍රහ්මජාල සූත්‍රය
බුද්ධ කාලීන භාරතීය ආගමික හා සාමාජික පසුබිම පිළිබඳ කරුණු දැක්වෙයි. ෂට් ශාස්තෘවරුන්ගේ ඉගැන්වීම්, තෙරුවන්ට අනුන් අවමන් කරන විට නොකිපිය යුතු බව හා තෙරුවන් ගුණ කියන විට උදම් නොවිය යුතු බව, චූල සීල, මධ්‍යම සීල හා මහා සීල පිළිබඳව ද පටිච්ච සමුප්පාදය පිළිබඳ විස්තරයක් ද දැක්වෙයි. මැදුම් පිළිවෙත මූලික කොට බුදු සසුන පිහිටන බවට ඉඟියක් ද ලැබෙයි.
1.2. සාමඤ්ඤ ඵල සූත්‍රය
පීතෘ ඝාතක අජාසත් රජතුමා අන්‍ය ශාස්තෘන් වෙත යාම, සිතෙහි සැනසීමක් ලබා ගැනීමට බුදුරදුන් වෙත යාම, ෂට් ශාස්තෘවරුන්ගේ ඉගැන්වීම්, නිඝණ්ඨ නාථපුත්තගේ චතුයාම සංවරය හා ඒ පිළිබඳව බුදු දහමේ ඉගැන්වීම්, චූල සීල, මධ්‍යම සීල හා මහා සීල පිළිබඳ තොරතුරු, ඉන්ද්‍රිය සංයමය, සතිසම්පජඤ්ඤය පිළිබඳ විවරණය ආදිය දැක්වේ.
1.3. අම්බට්ඨ සූත්‍රය
පොක්ඛරසාති නම් බමුණාගේ ශිෂ්‍ය අම්භට්ඨ මානවකයා හා බුදුරදුන් අතර ඇති වූ සංවාදයක් දැක්වේ. ශාක්‍ය වංශයෙහි ආරම්භය සිදු වූ සැටි, ජාති වාදය, ගෝත්‍ර වාදය හා ආගම් වාදය නිසා විද්‍යා හා ආචරණ සම්පත්තියෙන් පිරිහෙන සැටි, වෛදිකයන්ගේ හා බෞද්ධ ශාසනික විද්‍යාචරණයන්, තවුස් පැවිද්ද පිළිබඳ තොරතුරු දැක්වේ.
1.4. සෝණ දණ්ඩ සූත්‍රය
කෙනෙකු බ්‍රාහ්මණ කුලයෙහි උපන් පමණින් බ්‍රාහ්මණයෙකු නොවන බව, සදාචාරය සහ ආචරණය කරන පුද්ගලයාට සත්‍ය වූ බ්‍රාහ්මණයෙකු වන බව, ජාතිවාදයේ නිෂ්ඵල බව පිළිබඳව ඉගැන්වේ.
1.5. කූටදන්ත සූත්‍රය
කූටදන්ත බමුණා හා බුදුරදුන් අතර ඇති වූ සංවාදයක් මෙහි දැක්වේ. බමුණන්ගේ යාගයෙහි ඇති නිසරු බව හා බුදු දහමේ ඉගැන්වෙන සොළොස් පිරිකර හා ත්‍රිවිධ යාග සම්පදාවන් ගැන කියවේ.
1.6. මහාලී සූත්‍රය
බුදු සසුනෙහි පැවදිව සිටි සුනක්ඛන්ත බුදුරදුන් සමීපයෙහි සිටි දෙව් රූ දැකීමට, දිව්‍ය ශබ්ද ඇසීමට කැමැති විය. ඊට බුදුරදුන්ගෙන් ඉඩ නොලද විට ඔහු සසුන හැර ගියේ ය. ඒ ගැන ඇසීමට පැමිණි මහාලී ලිච්ඡවී කුමාරයාට බඹසර හැසිරීමේ පරමාක්ෂිය මාර්ගඵලාවබෝධය හා නිවන් දැකීම බව වදාලහ.
1.7. ජාලිය සූත්‍රය
ජීවය හා ශරීරය පිළිබඳ භේද-අභේද කතා නිරර්ථක බව හා ජීවිතයේ නියම ස්වරූපය තේරුම් ගැනීමට නිරතුරුව ම සීල, සමාධි, පඤ්ඤ පුරුදු පුහුණු කළ යුතු බව කියවේ.
1.8. කස්සප සීහනාද සූත්‍රය
බුදු සසුනෙන් බැහැර වූ තපෝ ධර්මය ද, ශාසනික විමුක්ති ක්‍රමය ද ඉගැන්වෙයි. වෛරයෙන් හා ද්‍රෝහී බවෙන් තොරව මෛත්‍රී කිරීමෙන්, සිතෙහි කිලිටි නැති කිරීමෙන් පිරිසිදු සිතෙහි මුක්තිය හා ප්‍රඥා විමුක්තිය බව දැක්වේ.
1.9. පොට්ඨපාද සූත්‍රය
ආත්මය, ලෝකය හා අන්තානන්ත බව සම්බන්ධ ප්‍රශ්න නැගීම බඹසර සඳහා සහාය නොවන බවත් සීල, සමාධි, පඤ්ඤ ඒ සඳහා වැඩි දියුණු කළ යුතු බවත් මෙහි දැක්වේ. බුදුරදුන් පිළිතුරු නොදෙන ගැටලු, ආත්මවාදය, සාස්වත, අසාස්වත බව, චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍යය පිළිබඳ වූ ඉගැන්වීම් දක්නට ලැබෙයි.
1.10. සුභ සූත්‍රය
බුදුරදුන්ගේ පරිණිර්වානයෙන් පසු ආනන්ද හිමියන් ආර්‍ය්‍ය සීල, ආර්‍ය්‍ය සමාධි, ආර්‍ය්‍ය ප්‍රඥාව පැහැදිළි කරමින් තෝදෙය්‍ය සුත්‍ර සුභ මාණවකයට දෙසන ලදී.
1.11. කේවට්ට සූත්‍රය
ඍද්ධි දැක්වීම බුදුරදුන් ප්‍රතික්ෂේප කරන බව ද තුන් පෙළහැර අතරින් අනුශාසනා ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය උතුම් බව ද දැක්වේ. රහතුන්ගේ මනසෙහි යම් විටෙක විඥානය ශන්ත බවට පැමිණෙයි ද එවිට නාම රූප නිරෝධයට පැමිණෙන බව දැක්වේ.
1.12. ලොහිච්ච සූත්‍රය
“පරහට දහම් නෙදෙසිය යුතුය” යන මිසදුටු බවේ ආදීනව ද, චෝදනාර්හ ශාස්තෘන් තිදෙනාගේ ගති ලක්ෂණ ද සැබෑ ශාස්තෘන්ගේ ගුණ ද කියවේ.
1.13. තේවිජ්ජ සූත්‍රය
යාගහෝම බඹලොව මග නොවන බව ද සතර බ්‍රහ්ම විහරණයේ තොරතුරු ද මහා බ්‍රහ්මයා සමඟ එක් වන මාර්ගය ද ඉගැන්වේ.
2. මහා වග්ගය
2.1. මහාපදාන සූත්‍රය
ගෞතම බුදුරජාණන් වහන්සේට පෙර වැඩ සිටි විපස්සී බුදුරජුන්ගේ චරිතය විස්තරාමක්ව ද සිඛී, වෙස්සභූ, කකුසඳ, කෝනාගම, කස්සප බුදු සිරිත් කෙටියෙන් ද දැක්වේ.
2.2. මහා නිදාන සූත්‍රය
පටිච්චසමුප්පාදය පිළිබඳ දිගු විස්තරයක් දැක්වෙයි. සත්තවිඤ්ඤාණ ඨිති, අධිවිමොක්ඛ ආදිය පිළිබඳ විස්තර කරයි.
2.3. මහාපරිනිබ්බාන සූත්‍රය
බුදු සිරිතේ අවසන් භාගය ද බුදුරදුන්ගේ අන්තිම අවවාදය, බුදුරදුන්ගේ පිරිනිවීම, ආදාහනය, ධාතු බෙදා දීමාදිය විස්තර වේ.
2.4. මහා සුදස්සන සූත්‍රය
අප බෝසතුන් පෙර මහා සුදස්සන නම් සක්විති රජුව උපන් කල්හි කුසාවතී නුවර ඇති ව තිබූ සෞභාග්‍ය ගැන විස්තර දැක්වේ.
2.5. ජනවසභ සූත්‍රය
බිම්බිසාර රජු මරණයෙන් මතු 'ජනවසභ' නම් ඍද්ධිමත් යක්ෂයෙකුව ඉපිද බුදුන් දැකීමට ආ බව දැක්වේ. සතංකුමාර නැමැති බ්‍රහ්ම රාජයාගේ විස්තර ද කියවෙයි.
2.6. මහා ගෝවින්ද සූත්‍රය
බෝසතුන් ගෝවින්ද නම් පුරෝහිත බමුණාව උපන් කල්හි දිසම්පතී රජුට අනුශාසනා කරමින් සිටියේ ය. ඔහුගේ මරණින් පසු ඔහු පුත් 'රේණු' රජුගේ කාලයෙහි දඹදිව කාලිංග, අස්සක, අවන්ති, සෞවීර, විදේහ, අංග හා කාසි යනුවෙන් රාජ්‍ය හතකට බෙදා පාලනය කළ බව දැක්වේ.
2.7. මහාසමය සූත්‍රය
කපිල වස්තුව අසල මහා වනයෙහි රැස් වූ දේවතා සමාගමයක් පිළිබඳ කියවේ. මේ අවස්ථාවේ බුදුරදුන් 'සම්මා පරිබ්බාජනීය' සූත්‍රය දෙසූ නමුන් එම දහම් කොටස් මෙම සූත්‍රයට ඇතුලත් ව නොමැත.
2.8. සක්ක පඤ්හ සූත්‍රය
සක් දෙවි රජු බුදුරදුන් හමුවට පැමිණි ඇසූ ප්‍රශ්න හා බුදුරදුන් ඊට දුන් පිළිතුරු දැක්වේ. පඤ්චසිඛ නම් සක්දෙව් රජුගේ වීණාවාදකයා තම පෙම්වතිය පිළිබඳ ප්‍රබන්ධ කළ මනරම් වර්ණනයක් ද ඇතුලත් වේ.
2.9. මහා සතිපට්ඨාන සූත්‍රය
කායානුපස්සනා, වේදනානුපස්සනා, චිත්තානුපස්සනා, ධම්මානුපස්සනා යන සතර සතිපට්ඨානයන් පිළිබඳව ඉගැන්වේ. මේවා වැඩි දියුණු කිරීම සත්ත්වයන්ගේ විසුද්ධිය, සෝක නිවාරණය, දුක් දොම්නස් ඉක්මවීම, සත්‍යය අවබෝධය නිවන් ප්‍රත්‍යක්ෂය පිණිස හේතු වන බව දැක්වේ.
2.10. පායාසිරාජඤ්ඤ සූත්‍රය
බුදුන් පිරිනිවූ පසු කුමාර කාශ්‍යප හිමියන් ආත්මවාදය ඛණ්ඩනය කිරීමට පායාසි රජුට දෙසන ලද්දකි.
3. පාටික වග්ගය
3.1. පාටික සූත්‍රය
සුනක්ඛන්ත නම් භික්ෂුව බුදුරදුන් ලෝකෝත්පත්තිය නොවදාරතිය ද ඍද්ධිබල නොපෙන්වතිය ද කළ දෝෂාරෝපනය, ඔහු කොරක්ඛන්තිය නම් බලු තවුසාට පැහැදීම, බුදුරදුන් ලෝකෝපත්ති වංසකථාව පැහැදිළි කිරීම ආදී කරුණු දැක්වේ.
3.2. උදුම්බරික සූත්‍රය
තපෝ ජුගුප්සාව පරිපූර්ණ වන හැටි, බුදුවරුන් පන වන පිළිවෙත් මග තිපෝජුගුප්සාවට වඩා උසස් බව මෙහි ඉගැන්වේ.
3.3. චක්කවත්ති සීහනාද සූත්‍රය
දස අකුසල් ධර්මයන් නිසා මිනිසුන්ගේ පරමායුෂ අවුරුදු දහය දක්වා කෙටි වන හැටි ද, ප්‍රාණඝාතාදියෙන් වැළකීම නිසා ක්‍රමයෙන් ආයුෂ වැඩි දියුණු වී වසර අසූ දහස දක්වා ආයුෂ වැඩි වන හැටි දැක්වේ. එකල්හි මෛත්‍රී බුදුරදුන් ලොව පහළ වන බව ද කියවේ.
3.4. අග්ගඤ්ඤ සූත්‍රය
බමුණු කුලවාදයේ සදොස් බව, කුලයෙන් නොව කුසල් දහම්වලින් මිනිසා පිරිසිදු වන බව, ලෝකයෙහි හට ගැනීම, විකාශය, සතර වර්ණ ධර්ම ඇති වීම, සසුනෙහි පැවිදි වූවෝ බුද්ධ පුත්‍ර බව දැක්වේ.
3.5. සම්පසාදනීය සූත්‍රය
සැරියුත් හිමියන් තමන් වහන්සේ බුදුරදුන් කෙරෙහි පැහැදීමට හේතු, බුදුරදුන්ගේ අනුත්තර බව ආදිය දැක්වෙයි.
3.6. පාසාදික සූත්‍රය
නිගණ්ඨනාථපුත්තගේ අභාවයෙන් පසු ඔහුගේ ශ්‍රාවකයන් අතර ඇති වූ භේදය, සම්බුදු සසුනේ පරිපූර්ණත්වය හා අනෙක් සසුන්හි ඇති අපරිපූර්ණ බව, සත්තිස් බෝධිපාක්ෂික ධර්ම ඉගැන්වේ.
3.7. ලක්ඛණ සූත්‍රය
සක්විති රජුන්ගේ ද ලොව්තුරා බුදුරජාණන් වහන්සේලාගේ ද ශරීරයෙහි පිහිටන දෙතිස් මහා පුරිස ලක්ෂණ හා ඒවා ඇති වීමට හේතු වූ පුණ්‍යකර්ම ද දැක්වෙයි.
3.8. සිඟාලෝවාද සූත්‍රය
සිගාලක ගෘහපතියාට දේශනා කොට වදාළ ගිහි විනය සවිස්තරව දැක්වේ.
3.9. ආටානාටිය සූත්‍රය
ගිජුකුළු පව්වෙහි වැඩ වසන බුදුරදුන් වෙත එක් රැයක සිව්වරම් දෙවියන් පැමිණි සැටි ද, වෙසමුණි රජු විපස්සී බුදුරදුන් පටන් ගෞතම බුදුරදුන් දක්වා පත් බුදුවරයන්ගේ නම් ඇතුළත් කොට සිව්වනක් පිරිසගේ ආරක්ෂාවට සකස් කළ පිරිත බුදුරදුන් හමුවේ ප්‍රකාශ කළ අයුරු හා බුදුරදුන් එය අනුමත කළ බව ද දැක්වේ.
3.10. සංගීති සූත්‍රය
බුදුරදුන්ගේ අනුදැන්මෙන් සැරියුත් හිමියන් ධර්මය එකේ සංඛ්‍යාවේ පටන් දහය සංඛ්‍යාව දක්වා වර්ග කර ඇත.
3.11. දසුත්තර සූත්‍රය
බුදුරජාණන් වහන්සේ දේශනා කළ ධර්මය ප්‍රශ්නෝත්තර ක්‍රමයට එක, දෙක, තුන, ආදී වශයෙන් ධර්ම කාරණා වර්ගීකරණය කර ඇත. සැරියුත් හිමියන් දෙසූ සූත්‍රයකි.
ආශ්‍රිත ග්‍රන්ථ
1. දීඝ නිකාය I, II, III භාග
2. සීඝ නිකායට්ඨ කථා I
(කර්තෘ: දුනුකේදෙණියේ කුසලධම්ම හිමි)
(සංස්කරණය නොකළ)
