ධාතුකථාප්‍රකරණය
බුද්ධත්වයෙන් සත් වන වස තව්තිසා දෙව් ලොවට වැඩම කළ බුදුන් වහන්සේ මාතෘ දිව්‍ය රාජයා ප්‍රමුඛ දෙවියන්ට ගැඹුරු වූ ධම්ම සඞගණී විභඞග දේශනා පවත්වා අනතුරු ව ධාතු ප්‍රභේද දක්වමින් ධාතු කථා දේශනා කළහ.
ඒ ඒ ධර්ම ස්වභාවය දරන්නෝ ධාතුහු ය. ධම්මසඞගණියෙහි කුසලත්‍රිකයෙන් ආරම්භ ව අරණ ධර්ම අවසන් කොට ඇති ධර්මයෝ ද ධාතු කථාවෙහි පඤචස්කන්ධය පටන් මනසිකාර අන්ත කොට ඇති ධර්මයෝ ද ස්වභාව අර්ථයෙන් ධාතු නම් වෙති. ‘අත්තනො ස්වභාවං ධාරෙනනීති ධාතුයො’ යනු එහි විග්‍රහයයි.
ධාතූන් පිළිබඳ කථාව ධාතු කථා ය. ධාතු කථා පිළිබඳ ව ගැඹුරින් විශ්ලේෂණය කරන හෙයින් මේ ග්‍රන්ථය ධාතු කථා යනුවෙන් නම් කෙරුණි. මෙහි ධාතූන් පිළිබඳ විස්තර පමණක් නොව ස්කන්ධ ආයතන ආදිය පිළිබඳ ව ද සාකච්ඡා කෙරේ. එහෙයින් මේ ග්‍රන්ථයට යෙදිය යුතු නාමය විය යුතුව තිබුණේ “බන්ධායතන ධාතු කථා” යන්නයි. නමුත් ධාතූන්ට ප්‍රමුඛත්වයක් දී ධර්මයන්ගේ ස්වභාවය විශ්ලේෂණය කරන හෙයින් ධාතු කථා යැයි එය ප්‍රසිද්ධ විය. සප්තප්‍රකරණ අතුරින් ප්‍රමාණයෙන් ඉතා කුඩා ග්‍රන්ථ දෙකෙන් එකක් ලෙස ධාතු කථා හැඳින්විය හැකි ය. අභිධර්ම ග්‍රන්ථාවලියේ තුන් වැනි ග්‍රන්ථය ධාතු කථා ප්‍රකරණයයි. ධම්මසඞගණී ප්‍රකරණය හොඳින් ප්‍රගුණ කර ගත් පසු ධාතු කථා ප්‍රකරණය වටහා ගැනීම එතරම් අපහසු නොවෙයි. එමෙන් ම ධාතු කථාව යමෙකුට පැහැදිලි ව අවබෝධ කර ගත හැකි නම් පුග්ගල පඤඤත්ති, කථාවත්ථු, යමක, පට්ඨාන ප්‍රකරණයන් තේරුම් ගැනීම ද පහසු ය. මින් පැහැදිලි වන්නේ ධාතු කථා ප්‍රකරණයට අභිධර්ම ග්‍රන්ථාවලියේ විශිෂ්ට ස්ථානයක් හිමි වන බව ය. ධාතු කථා ප්‍රකරණය ඇතුළු ව පුග්ගල පඤ්ඤත්ති කතාවත්ථු, යමක පට්ඨාන යන ප්‍රකරණ පහ සඳහා ලියැවුණු එක ම අටුවා ව සේ පඤචප්‍රකරණ අට්ඨකාථාව දැක්විය හැකි ය. මූලටීකාව මෙහි ටීකාවයි. පඤචප්‍රකරණ අට්ඨකථාව මුද්‍රිත ව ඇතත් ටීකාව තවමත් මුද්‍රණය වී නැත.
බුදුන්වහන්සේගේ ධර්මය ඓතිහාසික ව හා තර්කානුකූල ව ගැඹුරින් විශ්ලේෂණය කර ඇති අයුරු ධාතු කථාවේ අන්තර්ගතය පරීක්ෂාකර බැලීමෙන් පැහැදිලි වේ. ධාතුකථා ප්‍රකරණය උද්දෙස නිද්දෙස යයි කොටස් දෙකකින් යුක්ත ය. උද්දෙස නම් මාතෘකා ය. නිද්දෙස නම් එහි විස්තරයයි. එයින් උද්දෙස සංඛ්‍යාත මාතෘකාව ද නයමාතිකා, අබ්භන්තර මාතිකා, නයමුඛමාතිතා, ලක්ඛණ මාතිතා, බාහිර මාතිතා යැයි පස් ආකාර වේ. මින් පළමු ව සඳහන් කළ නයමාතිකාව තුදුස් ආකාර වේ. ඒ මෙසේ ය:
1. සංග්‍රහ අසංග්‍රහය
2. සංගාහිතයෙන් අසංගෘහිතය
3. අසංගෘහිතයෙන් සංගෘහිතය
4. සංගෘහිතයෙන් සංගෘහිතය
5. අසංගෘහිතයෙන් අසංගෘහිතය
6. සම්ප්‍රයෝග විප්‍රයෝගය
7. සම්ප්‍රයුක්තයෙන් විප්‍රයුක්තය
8. විප්‍රයුක්තයෙන් සම්ප්‍රයුක්තය
9. සම්ප්‍රයුක්තියෙන් විප්‍රයුක්තය
10. විප්‍රයුක්තයෙන් විප්‍රයුක්තය
11. සංගෘහිතයෙන් සම්ප්‍රයුක්ත විප්‍රයුක්තය
12. සම්ප්‍රයුක්තයෙන් සංගෘහීතය අසංගෘහීතය
13. අසංගෘහිතයෙන් සම්ප්‍රයුක්තය විප්‍රයුක්තය
14. විප්‍රයුක්තයෙන් සංගෘහිතය අසංගෘහිතය
ධාතුකථා ධර්මයෙන් මේ අයුරින් විභාග කරනු ලබන බැවින් මේවා නයමාතිකා යනුවෙන් හැඳින්වේ.මේ තුදුස් පදයන් ධර්ම විභාගයට මුල් වන හෙයින් මූලමාතිකා යනුවෙන් ද හැඳින්වේ. අබ්භන්තර මාතිකා ද බන්ධා දී උද්දෙසය, එසස්සත්තකරාසී උදෙදසය යැයි දෙවැදෑරුම් වේ. එයින් බන්ධාදී උද්දෙසය පසළොස් ආකාර වේ. බන්ධ උද්දෙසය ආයතන උද්දෙසය, ධාතු උද්දෙසය, සච්ච උද්දෙසය, ඉන්ද්‍රිය උද්දෙසය, ඉද්ධිපාද උද්දෙසය, ඣාන උද්දෙසය, අප්පමඤ්ඤ උද්දෙසය, පංචීන්ද්‍රිය උද්දෙසය, පඤ්ඤබල උද්දෙසය, බොංජඣද්‍ධග උද්දෙසය, මගගඞග උද්දෙසය වශයෙනි. ඵස්ස, වේදනා, සඤ්ඤා, චේතනා, චිත්ත අධිමොක්ඛ, මනසිකාර වශයෙන් ඵස්ස සත්තකරාසි උද්දෙසය සත් වැදෑරුම් වේ. පඤචක්ඛනධා යන්නෙහි පටන් මනසිකාර කෙළවර කොට ඇති මේ එකසිය විසිපහක් වූ පද, අබ්භන්තර මාතිකා නම් වේ. ස්කන්ධාදී ධර්මයන් සඞග්‍රහාදී නයින් විභාග කොට ස්වරූප විසින් දක්වා ධාතුකථාවෙහි ම ඇතුළත් කරන ලද බැවින් මේවා අබ්භන්තර මාතිකා නම් වේ. නයමුඛමාතිකා ද සිව් වැදෑරුම් වේ. තීහි සංගහො, තීහි අසංගහො, චතූහි සම්පයොගො, චතූහි විප්පයොගො යන සතර පදයෙන් තබන ලද්දේ නය මුඛ මාතිකායි. සංග්‍රහ අසංග්‍රහ වන තුන නම් ස්කන්ධ, ධාතු, ආයතනයි. සම්ප්‍රයොග විප්‍රයොග වන සතර නම් වේදනා, සඤ්ඤා, සංඛාර, විඤ්ඤාණයි. මේ මාතිකා සංග්‍රහාදීන්ට මුඛ වන බැවින් නය මුඛමාතිකායි කියනු ලැබේ. ලක්ඛණ මාතිකා දෙවැදෑරුම් ය. එනම්, සභාග විසභාග වසයෙනි. සභාග ලක්ෂණයෙන් අසංග්‍රහ විප්‍රයෝග දෙනය ද විසභාග ලක්ෂණයෙන් සංග්‍රහ සම්ප්‍රයෝග දෙනය ද යෙදේ. බාහිර මාතිකා යනු ධම්මසංගණියෙහි ඇතුළත් මාතෘකා ය. කුසලාධම්මා අකුසලාධම්මා, අඛ්‍යාකතා ධම්මා වශයෙන් ත්‍රික පද 68 කි. හේතු ධම්මා නහේතුධම්මා වසයෙන් ද්වික මාතෘකා සියයකි. මේ මාතෘකා පඤචස්කන්ධය ආදී අබ්භන්තර මාතිකා දැක්වූවා සේ ධාතු කථා මාතෘකා අතුරෙහි නොයොදා ඉන් බැහැර කොට තබන ලද බැවින් බාහිර මාතිකා නම් වේ. ධාතු කථා ප්‍රකරණයෙහි නිද්දෙස යනුවෙන් හඳුන්වන්නේ ඉහතින් සඳහන් කළ මාතෘකා දීර්ඝ වසයෙන් විස්තර කිරීමයි. නිද්දෙස ක්‍රමයෙහි දී තුදුස් නය ක්‍රමයෙන් අබ්භන්තර බාහිර මාතෘකා ද නය, නයමුඛ ලක්ඛන යන මාතෘකා ද විස්තර කොට දක්වයි.
තුදුස් නය ක්‍රමයෙහි පළමු වැන්න සංග්‍රහ අසංග්‍රහ පද නිද්දෙසයයි. සංග්‍රහ නම් කෙතෙක් ස්කන්ධ, කෙතෙක් ආයතන, කෙතෙක් ධාතූන්ගෙන් සංග්‍රහ වන්නේ දැයි විමසා මෙතෙක් ස්කන්ධ, මෙතෙක් ආයතන, මෙතෙක් ධාතූන් සංග්‍රහ වන්නේ යැයි දැක්වීමයි. අසංග්‍රහ නම් මෙතෙක් ස්කන්ධ, මෙතෙක් ආයතන, මෙතෙක් ධාතූන් සංග්‍රහ නොවන්නේ යැයි දැක්වීමයි. මේ අයුරින් අබ්භන්තර බාහිර මාතිකා මගින් ගැඹුරට විශ්ලේෂණය කෙරෙයි. මෙසේ තුදුස් නය ක්‍රමයෙන් ගැඹුරට ගෙන යමින් ස්කන්ධ ආයතන ධාතූන්ගේ ස්වභාවය පැහැදිලි කරනුයේ ප්‍රශ්න හා උත්තර මඟිනි. එසේ තර්කානුකූල ව ගැඹුරට ගෙන යන ස්වභාවය මේ ප්‍රශ්න ස්වරූපයෙන් පැහැදිලි ය. නිදසුන් ලෙස රූපස්කන්ධය හා යම් ධම් කෙනෙක් විප්‍රයුක්ත වෙත් ද ඒ විප්‍රයුක්ත ධර්මයෝ කෙතෙක් ස්කන්ධයන් හා කෙතෙක් ආයතනයන් හා කෙතෙක් ධාතූන් හා විප්‍රයුක්ත වෙත් ද යනා දී වසයෙන් ධර්ම විශ්ලේෂණයෙහි යෙදීමෙන් පෙනේ. සමස්තයක් වසයෙන් ගෙන බලන විට ධර්‍මයෙහි සඳහන් සත් තිස් බෝධිපාක්ෂික ධර්මයන් පාදක කර ගනිමින් ස්කන්ධ ආයතන ධාතූන්ගේ ස්වභාවය ගැඹුරින් සංග්‍රහ, අසංග්‍රහ, සම්ප්‍රයෝග, විප්‍රයෝග යනා දී වසයෙන් සවිස්තර ව විග්‍රහ නිරීමට ගත් උත්සාහයක් වසයෙන් ධාතු කථා ප්‍රකරණය හැඳින්විය හැකි වෙයි.
(කර්තෘ: උණුවතුරබුබුලේ මහින්ද හිමි)
(සංස්කරණය නොකළ)
