ආකාස චේතිය
පර්වතයක් මත හෝ එවැනි උස් ස්ථානයක ඉදිකරන ලද චෛත්‍යයකට මේ නම අවිශේෂයෙන් ව්‍යවහාර වූ බව පෙනේ. එබඳු චෛත්‍ය පහක් ගැන සඳහන් වේ.
1. ලක්දිව රුහුණු ජනපදයෙහි වූ සිතුල්පවු විහාරයට (බ.) සැතපුම් දෙකක් පමණ ගිනිකොන දෙසින් වූ උස් කඳු මුදුනක පිහිටි විහාරයක් පුරාණයේ සිට ම ආකාස චේතිය නමින් හැඳින්වී ඇත. ඒ නාමය ව්‍යවහාරයට පැමිණියේ නැඟීමට අසීරු උස් කඳු මුදුනක චෛත්‍යය පිහිටි බැවිනි. මෙම විහාරය ගැන පළමුවෙන් ම සඳහන් වනුයේ කාවන්තිස්ස රජු සමයෙහි බැවින් එහි ආරම්භය ක්‍රිස්තු පූර්ව දෙවැනි සියවස පමණ දක්වා පැරණි වේ. කාවන්තිස්ස රජු කල කොට පබ්බත (කොට ගල, කෙළ පව්ව) නම් විහාරයෙහි විසූ එක් සාමණේර නමක් අහස් සෑ මළුවට පහසුවෙන් නැඟීම පිණිස සෝපාන තුනක් හා ගල්ලෑලි ද තැබූ බවත් ඔහු මරණින් පසු ගැමුණු කුමරු වී උපන් බවත් මහාවංසයෙහි හා සද්ධර්මාලංකාරයෙහි (දුට්ඨගාමිණී වස්තුව) ද සඳහන් වේ.
2. සිතුල්පවු මුදුනෙහි ගඩොළින් නිම කළ දාගැබක නටබුන් දක්නා ලැබේ. මෙම ස්ථානයට නැඟීමට ඇති දුෂ්කරතාව නිසා පුරාවිද්‍යා පරීක්ෂණ කටයුතු කිරීමට නොහැකි වී තිබේ. ජේ.ඩබ්ලිව්. රොබට්සන් නමැති මිනින්දෝරු අධිකාරිවරයකු විසින් අහස් සෑය වෙත ඉතා අමාරුවෙන් නැඟ එහි වූ ගොඩනැඟිලි කිහිපයක නටබුන් ද ගල් ලෙනක් සහ දෙවන සියවසට පමණ අයත් ශිලා ලිපි කීපයක් ද සොයා ගන්නා ලදි. කඳු පාමුල වූ ගුහා දෙකක ක්‍රිස්තු පූර්ව යුගයට අයත් ශිලාලිපි කොටා තිබේ.
3. ගිරිකණ්ඩක (ගිරිහඬු) මහා විහාරයට ගොදුරුගම් වූ වත්තකාල නම් ගමෙහි එක්තරා කුලදුවක් බුදුරජාණන්වහන්සේ අරමුණු කොට උපදවා ගත් ප්‍රීතිය කරණකොටගෙන අහසින් ගිරිකණ්ඩක විහාරයේ ආකාස චේතියංගණය කරා යාම පිළිබඳ කථා පුවතක් විසුද්ධිමග්ගයේ පඨවිකසිණ නිද්දේසයේ සඳහන් වේ.
4. වළගම්අබා රජු සමයෙහි (ක්‍රි.පූ. 89-77) පැවති ආකාස චේතියක් ගැන ද මහාවංසයෙහි සඳහන් වේ. මෙය පිහිටියේ අච්ඡගල්ල (බ.) නම් වූ විහාරය අසල බව එහි වැඩිදුරටත් කියැවේ. මහාවංසටීකාවට අනුව අච්ඡගල්ල විහාරය පිහිටියේ අනුරාධපුරයට නැගෙනහිරිනි. කපිසීස නම් ඇමතියකු මෙම විහාරයෙහි චෛත්‍යාංගණය ඇමද ආපසු එන ගමනේ දී වළගම්අබා රජු විසින් මරුමුවට පත් කරන ලදි.
5. සුමනගිරියෙහි (ම.ව. 33.69–70) පිහිටි ආකාස චේතියක් ගැන මනෝරථපූරණි ආදි අටුවා ග්‍රන්ථයන්හි සඳහන් වේ. මෙහි සුමනගිරිය නමින් දක්වූයේ සුමන (සමන්ත) කූටය ද යනු විමසිය යුත්තකි. දීඝජන්තු නමැති දමිළ සෙනෙවියා සුමනගිරි විහාරයෙහි ආකාස චේතියට රතු වස්ත්‍රයක් පිදූ බව කියැවේ.
(සංස්කරණය: 1965)
