ආකැන්සස්
(ආකන්සෝ). ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපද රාජ්‍යයේ දකුණු මැද භාගයට අයත් ජනපදයකි. 'බෙයාර් ජනපදය', 'වන්ඩර් ජනපදය' යන නාමාන්තරවලින් ද හැඳින්වෙන මෙය උතුරින් මිසුරි ජනපදයෙන් ද නැගෙනහිරින් ටෙනසි සහ මිසිසිපි යන ජනපදවලින් ද දකුණින් ලුසියානා ජනපදයෙන් ද නිරිත දිගින් ටෙක්සස් ජනපදයෙන් සහ බටහිරින් ඔක්ලහෝමා ජනපදයෙන් ද වට වී තිබේ. කෝරළ 75කින් සමන්විත මෙහි ප්‍රමාණය වර්ග සැතැපුම් 53,102කි.
පහළ මිසිසිපි නිම්නයෙහි පිහිටා ඇති මේ ජනපදය ස්වාභාවික ප්‍රදේශ සතරකට බෙදී ඇත්තේය. මේ ප්‍රදේශ ඕසාක් උස්බිම් ප්‍රදේශය, වොෂිටෝ කඳු ප්‍රදේශය, ආකැන්සස් ගංගා නිම්න ප්‍රදේශය සහ මිසිසිපි නිම්න තැනිතලා ප්‍රදේශය යනුවෙන් හැඳින්වෙයි.
ජනපදයේ උතුරු භාගයෙහි පිහිටි ඕසාක් උස් බිම් මිසූරි ජනපදය තෙක් උතුරු දෙසට ද ඔක්ලභෝමා ජනපදය තෙක් බටහිර දෙසට ද විහිදී යයි. අඩි 1,000-1,500 දක්වා උස් වූ ස්ප්‍රිංෆීල්ඩ් සානුව ද අඩි 2,200ක් උසට නඟින බොස්ටන් කඳු ද වශයෙන් ඕසාක් උස්බිම් දෙකොටසකට බෙදෙයි. අඩි 750 සිට 2,050 දක්වා උස ඇත්තාවූ පටු කඳු වැටි රැසකින් යුක්ත වොෂිටෝ කඳු ප්‍රදේශය දර්ශනීයත්වය අතින් ද ඛනිජ උල්පත් සම්බන්ධයෙන් ද ප්‍රසිද්ධය. ඕසාක් උස් බිම් ප්‍රදේශයත් වොෂිටෝ කඳු ප්‍රදේශයත් අතර පිහිටි ආකැන්සස් ගංගා නිම්න ප්‍රදේශය සැතැපුම් 30 සිට 40 දක්වා පළලය. අඩි 300 සිට 600 දක්වා උසය. එය අග්නිදිගට, එනම් මිසිසිපි නිම්න ප්‍රදේශය දෙසට, විහිදී යයි. මිසිසිපි නිම්න ප්‍රදේශය මුළු ජනපදයෙන් අඩක් පමණ වේ.
මේ ජනපදයේ ප්‍රධාන ගංගාව ආකැන්සස් නදියයි. මෙය රොකී කඳු වැටියේ නැගෙනහිර බෑවුමෙන් පටන් ගෙන කැන්සස්, ඔක්ලහෝමා සහ ආකැන්සස් යන ජනපද ඔස්සේ ගලා ගොස් මිසිසිපි ගඟට වැටෙයි. වොෂිටෝ, රෙඩ්, සෙන්ට්ෆ්‍රැන්සිස් සහ වයිට් අනික් වැදගත් ගංගාවෝයි. මුහුදු මට්ටමේ සිට උස අඩි 2,850ක් පමණ වූ බ්ලූ කඳු මුදුනත් අඩි 2,800ක් පමණ වූ මැගසින් කඳු මුදුන සහ අඩි 2,750ක් පමණ වූ රිච් කඳු මුදුනත් මෙහි උස් ම කඳු මුදුන් ලෙස සැලැකේ. හැමිල්ටන් විල ද නිම්රොඩ්, නෝෆෝක්, කැතරින් සහ බ්ලූ මවුන්ටන් යන ජලාශ ද මේ ජනපදයේ වෙයි.
'හොට් ස්ප්‍රිස්' ආකැන්සස් ජනපදයේ ඉතා ම ප්‍රසිද්ධ ජාතික උද්‍යානය වේ. උතුරු ප්‍රදේශයේ පිහිටි 'මැමත් ස්ප්‍රිංස්' ලෝකයේ විශාල උණුදිය උල්පත් අතුරෙන් එකකි.
මේ ජනපදයේ දේශගුණය සෞම්‍යය. ගිම්හාන ඍතුව දීර්ඝය. ශිශිර ඍතුව කෙටිය. සාමාන්‍ය වාර්ෂික උෂ්ණත්වය පැ. 61.4° කි. අගනුවර වූ ලිට්ල් රොක් (බ.) හි සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය ජනවාරි මාසයේ දී පැ. 41.4°ක් සහ ජූලි මාසයේ දී පැ. 80.9°ක් ද වෙයි. වාර්තාගත අඩු ම උෂ්ණත්වය වූකලි පැ. 12°කි; වැඩි ම උෂ්ණත්වය පැ. 118°කි. සාමාන්‍ය වර්ෂාපතනය අඟල් 48.25කි. වැඩි වර්ෂාපතන ඇත්තේ ශිශිර, වසන්ත යන ඍතුවල දීය.
එක් කලෙක ආකැන්සස් ජනපදය දැව වර්ගවලින් ආඪ්‍යව පැවතිණි. එහෙත් දැනට වනයෙන් වැසී ඇති ප්‍රදේශය මුළු වර්ගප්‍රමාණයෙන් තුනෙන් කොටසකට වැඩි නොවේ. පයින්, ඕක්, සයිප්‍රස් සහ ඈෂ් එහි ඇති ප්‍රධාන ගස් වර්ගයි.
කර්මාන්ත
ජනගහනයෙන් සියයට පනහක් පමණ කෘෂිකර්මයෙන් ම ජිවත් වන හෙයින් ආකැන්සස් ගොවි ජනපදයක් වශයෙන් හැඳින්විය හැකිය. එහි ප්‍රධාන වැවිල්ල කපුය. විශේෂයෙන් ම කපු වවනු ලබන්නේ ආකැන්සස් හා මිසිසිපි ගංගා ආශ්‍රිත තැනිතලා ප්‍රදේශයේය. අවුරුද්දක දී වගා කැරෙන බිම් ප්‍රමාණය අක්කර විසි ලක්ෂයකි. ඉරිඟු, ඕට් වැනි ධාන්‍ය වර්ග හා අල ජාතිත් ගව ආදී සතුන්ගේ ප්‍රයෝජනය සඳහා ගනු ලබන තෘණ වර්ගත් ජනපදයේ උතුරු ප්‍රදේශයේ කෙරෙන ප්‍රධාන වගාවෝයි. ස්ට්‍රෝබෙරි ගැන මහත් ප්‍රසිද්ධියක් උසුලන මේ ජනපදයෙහි එළවළු හා පලතුරු ද බහුලව වවනු ලැබේ. සුවඳ විලවුන් සඳහා රෝස වැවීම ද මෙහි ඉතා සැලකිය යුතු ආදායම් මාර්ගයක් වී තිබේ. ගව, ඌරු, අස්, කොටළු, බැටළු, කුකුළු සහ කළුකුම් ආදි සතුන් ඇති කිරීම ද ඉතා දියුණුවට කෙරේ.
ගෘහභාණ්ඩ තැනීම ප්‍රධාන කොට ඇති දැව කර්මාන්තය, ඛනිජ තෙල් පිරිසුදු කිරීම, කපුතෙල් සිඳීම, එළවළු සහ පලතුරු ටින්වල ඇහිරීම, රෙදි පිළී නිෂ්පාදනය, පතල් කර්මාන්තය ආදිය මෙහි ප්‍රධාන ගණයෙහි ලා සැලැකෙන කර්මාන්තය. පයික් කෝරළයෙහි පිහිටා ඇති රසදිය පිරිසුදු කිරීමේ කර්මාන්ත ශාලාව ලෝකයෙහි විශාල රසදිය කම්හල්වලින් එකකි. තවත් ඛනිජ විසිපස් වර්ගයක් පමණ මෙහි ඇත්තේය. ඛනිජ තෙල්, රට අඟුරු සහ බොක්සයිට් ඒ අතුරෙන් ප්‍රධානය.
ආකැන්සස් ජනපදයේ ජනගහනය (1960) 17,86,222කි. මෙයින් 1/3ක් පමණ නීග්‍රෝ ජාතිකයෝය. ප්‍රධාන නගරය ලිට්ල් රොක් (107,331) ය. ෆෝට් ස්මිත් ( 65,312) කාර්මික සහ වෙළෙඳ මධ්‍යස්ථානයකි.
ආණ්ඩුව
1874 සංශෝධිත ආණ්ඩු ව්‍යවස්ථාව අනුව, යෝජිත ව්‍යවස්ථාදායක මණ්ඩලය සභිකයන් 35 දෙනකුගෙන් යුත් සෙනෙට් සභාවකින් සහ 100 දෙනකුගෙන් යුත් නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලයකින් සමන්විතයි. රාජ්‍ය නිලධාරි මණ්ඩලය ආණ්ඩුකාරයකුගෙන් ද උපආණ්ඩුකාරයකුගෙන් ද රාජ්‍ය ලේකම්වරයකුගෙන් සහ භාණ්ඩාගාරික, ගණකාධිකාරි, ඇටෝර්නි ජනරාල් යන නිලධාරීන්ගෙන් ද යුක්තයි. ශ්‍රෙෂ්ඨාධිකරණය, සංචාරක උසාවි, කෝරළ උසාවි, සමාදාන විනිශ්චය ශාලා යන සංස්ථාවන් වෙත අධිකරණ බලය පැවැරී ඇත්තේය.
අධ්‍යාපනය
මෙම ජනපදයේ මුල් ම අධ්‍යාපන ආයතන රතු ඉන්දියානු ජනයා උදෙසා පිහිටුවන ලද මිෂනාරි පාසැල්ය. මෙහි පොදු පාසැල් ක්‍රමය 1843 දී ආරම්භ විය. ඉන් පසු පෞද්ගලික අධ්‍යාපන ආයතන ශීඝ්‍ර ලෙස පැතිරී ගියේය. පසුව ප්‍රචලිත වූ පොදු අධ්‍යාපන ක්‍රමය 1868 දී සහ 1874 දී පහළ වූ ආණ්ඩුක්‍රමය අනුව ඇති වූවකි. 1872 දී ආරම්භ වූ ආකැන්සස් කාර්මික විශ්වවිද්‍යාලය 1899 දී ආකැන්සස් විශ්වවිද්‍යාලය බවට පත් විය. මෙහි අනික් උසස් අධ්‍යාපන ආයතන අතර නීග්‍රෝ ජාතිකයන් සඳහා වූ කර්මාන්ත සහ ගොවිකම් විද්‍යාපීඨය, ආකැන්සස් රාජ්‍ය විද්‍යාලය, පොලිටෙක්නික් විද්‍යායතනය, ආකැන්සස් කෘෂිකර්ම හා කාර්මික විද්‍යාලය සහ දක්ෂිණ රාජ්‍ය විද්‍යාලය ද ගුරු අභ්‍යාස විද්‍යාල කීපයක් සහ පෞද්ගලික අධ්‍යාපන ආයතන රාශියක් ද වෙයි.
ඉතිහාසය
1541−42 දී හර්නැඩෝ ඩි සෝටෝ නම් ස්පාඤ්ඤ දේශගවේෂකයා මේ ප්‍රදේශය ගවේෂණය කිරීමෙන් පසු යුරෝපීයයන් මෙහි පැමිණියේ 1673 දීය. එම වර්ෂයේ ප්‍රංස ගවේෂකයන් දෙදෙනෙක් පැමිණ ආකැන්සස් මෝය පෙදෙස ගවේෂණය කළහ. 1686 දී ආකැන්සස්හි නවත්වන ලද ප්‍රංස ජාතිකයන් කණ්ඩායමක් ආකැන්සස් නදී තෙර රතු ඉන්දියානුන් සමඟ වෙළෙහෙළඳාමෙහි යෙදුණේය. 1718 සිට ආකැන්සස්හි ජනපද පිහිටුවීම ආරම්භ කරන ලදි.
ආකැන්සස්හි ප්‍රථම ජනාවාසය වූ ආකැන්සස් පෝස්ට් නම් ප්‍රංස වෙළෙඳ ජනපදය 1762 දී ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන්ට පැවැරිණ. මේ ප්‍රදේශය සැන් ඉල්ඩෙෆොන්සෝ ගිවිසුම අනුව නැවතත් ප්‍රංස ජාතිකයන්ට අත් විය. එක්සත් ජනපද රාජ්‍යය විසින් මෙය මිල දී ගන්නා ලද්දේ 1803 දීය. ඉන් පසු මෙහි නොයෙක් අලුත් ජනාවාස පැන නැඟෙන්නට වන. 1819 දී ප්‍රදේශාණ්ඩුවක් බවට පත් වීමෙන් පසු ජනාවාස වීම තවදුරටත් වැඩි වීමෙන් ජනගහනය ඉක්මනින්ම ද්විගුණ විය. 1830ත් 1840ත් අතර කාලය තුළ ජනගහනය ත්‍රිගුණ වූයේය. ගොවිපළවල්, ගම් නියම්ගම් සහ ප්‍රාදේශික පාලන මධ්‍යස්ථාන ජනපදය පුරා පැතිරී ගියේය. ඒ ඒ ප්‍රදේශවල වෙළෙඳ, කාර්මික සහ ආධ්‍යාපනික කටයුතු ආරම්භ කරන ලදි.
1836 දී ආකැන්සස් ජනපදයක් වශයෙන් එක්සත් ජනපද රාජ්‍යයට ඇතුළත් කැරිණි. සිවිල් යුද්ධ සමයේ දී මෙය එක්සත් ජනපද රාජ්‍යයෙන් ඉවත් වී දක්ෂිණ එක්සත් රාජ්‍ය සන්ධානයට සම්බන්ධ විය. එහෙත් 1868 ජූනි 23 වැනි දා නැවතත් එක්සත් ජනපද රාජ්‍යයට ඇතුළත් වූයේය. උත්තර ජනපද පාලන ක්‍රමය යටතේ රාජාණ්ඩු ක්‍රමය ද මෙහි ටික කලක් පැවැතුණේය.
(සංස්කරණය: 1965)
