ආග්නේය පාෂාණ
(Igneous Rocks). භූගර්භයෙන් පෘථිවි ස්තර අතරට හෝ පෘථිවියේ මතුපිටට හෝ පැමිණ ඝන වන්නාවූ මැග්මා නිසා ඇතිවන පාෂාණ මෙනමින් හැඳින්වේ. නොයෙක් වායු වර්ගවලින් යුත් සංකීර්ණ සිලිකේට් ද්‍රාවණයක් වූ මැග්මා පෘථිවි පෘෂ්ඨයට වන් කල්හි එහි වායු ඉවත් වී යන හෙයින් ඝන වීමට පටන් ගනී.
මෙසේ ඝන වීමට ගතවන කාලය අනුව ස්ඵටිකී භවනය අඩු වැඩි වේ. ඒ අනුව නිර්මාණය අතින් විවිධ වූ ආග්නේය පාෂාණ වර්ග කීපයක් දක්නට ලැබේ.
නිෂ්කාන්ත (Extrusive) ආග්නේය පාෂාණ
යමහල් විවර ආදියෙන් හදිසියේ පොළොව මතු පිටට ලාවා වශයෙන් නිෂ්කාන්ත වන්නා වූ මැග්මා පහසුවෙන් ගලා පැතිරෙන හෙයින් එහි ඝන වීම ද ඉක්මනින් සිදුවේ. ඉක්මනින් ඝන වීම සිදුවන කල ස්ඵටිකීභවනය ඇති වන්නේ ඉතා ස්වල්ප වශයෙනි. එසේ ඇතිවන ස්ඵටික ඉතා කුඩාය. ඝන වීම ඉතාමත් ශීඝ්‍ර වූ විට කාචීය පාෂාණ පවා ඇති වේ. කළු හෝ දුඹුරු හෝ තද කොළපාට හෝ බැසෝල්ට් මේ වර්ගයට අයත් සුලභ පාෂාණයෙකි. ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපද රාජ්‍යයේ කොලොම්බියා සානුවෙහි ද ඉන්දියාවේ ඩෙකාන් සානුවෙහි ද ඉතා විශාල බැසෝල්ට් නිධි ඇත්තේ ය. ඇන්ඩීස් කඳුවල සුලභ හෙයින් ඇන්ඩීසයිට් නම් වූ පාෂාණ ද රයොලයිට් පාෂාණ ද නිෂ්කාන්ත ආග්නේය පාෂාණ මණ්ඩලයේ ෆෙල්සයිට් නම් වූ උප කොටසට අයත්ය. මේ කාචීය නිෂ්කාන්ත ආග්නේය පාෂාණ අතර ඔඩියන් වැදගත්ය. ලෝකයේ බොහෝ පළාත්වල මේ පාෂාණ තිබේ. උතුරු ඇමෙරිකාවේ යෙලෝස්ටෝන් ජාතික උද්‍යානයෙහි ඇති ඔඩියන් දඹය ලොව ඉතා ම විශාල ආග්නේය පාෂාණ නිධිවලින් එකකි.
ආක්‍රාන්ත (Intrusive) ආග්නේය පාෂාණ
ඇතැම් විට මැග්මා භූගර්භයේ සිට පොළෝ මතුපිටට එන ගමනේ දී කුහරවල සහ ආස්තර අතර තැන්පත් වී ඝන වේ. පෘථිවි කබොල්ලේ පීඩනය ද බලපාන හෙයින් මෙවැනි කුහර තුළට වන් මැග්මාවල ඝන වීම පොළොව මතුපිටට ගලන මැග්මාවල ඝන වීමට වඩා හෙමින් සිදු වේ; ස්ඵටිකීභවනය ද වැඩියෙන් භාජන වේ. ෆෝයිරයිට්, පෙරිඩොටයිට්, ඩොලරයිට් සහ පික්රයිට් මේ ගණයට අයත් සමහර පාෂාණ විශේෂයෝයි. ප්ලැටිනම්, ක්‍රෝමියම්, නිකල් සහ යකඩ මේ පාෂාණ ගණයෙහි ඇතුළත්ය. සමහර විට මතුපිට පස සේදී යාම නිසා මේ ආක්‍රාන්ත ආග්නේය පාෂාණවලින් සෑදෙන භූලක්ෂණ වන බැතොලින්, ලැතොලින් ආදිය මතු වී තිබෙනු දක්නට ලැබේ.
පාතාල (Plutonic) ආග්නේය පාෂාණ
භූ අගාධයන්හි ඝන වන මැග්මා නිසා මේ පාෂාණ ඇති වේ. මේ වනාහි ඉහත සඳහන් දෙවර්ගයට ම වඩා හෙමින් ඝන වීම නිසා වඩාත් ස්ඵටිකවත් වූ කැටිති සහිත (granular) වූද පාෂාණ විශේෂයකි. ප්‍රධාන වශයෙන් තිරුවාණ සහ ෆෙල්ස්පාර් සහිත ග්රැනිට් ද පෙග්මටයිට් නම් ග්රෑනිට් ද ඩයොරයිට්, ගැබ්රෝ, නොරයිට් සහ පෙරිඩොටයිට් ද පාතාල ආග්නේය පාෂාණ වර්ගයට අයත්ය. පැසිෆික් සාගරය අවට පෙදෙස්වල ද ගොණ්ඩ්වානාලන්තයට ඇතුළත්ව තිබුණු සේ සැලකෙන පෙදෙස්වල ද මේ පාෂාණ බහුලව දක්නට ලැබේ.
ලංකාවේ භූතලයෙන් වැඩි කොටසක් ආග්නේය පාෂාණයයි. වයඹ දිග කොටස හැර සෙසු කොටසෙහි ඇති බයොටයිට් සහ කඩු ගන්නා-නයිස් ද කොන්ඩලයිට් ද මධ්‍යම කඳුකරයේ ඇති ග්රැනිට් සහ කිරිවාණ ඉල්ලම් බොහෝ ගණනක් ද මේ පාෂාණ වර්ගයට අයත් වේ.
(සංස්කරණය: 1965)
