ආදි-බුද්ධ
මහායාන බෞද්ධයින්ගේ මතයකට අනුව පළමුවෙන් ම ලොව පහළ වුණු පුරුෂයා වූ ද, සර්ව ලෝක නිර්මාතෘ වූ ද බුදුන් වහන්සේ ආදි-බුද්ධ නමි. 'කරණ්ඩ ව්‍යූහයෙහි' දැක්වෙන පරිදි පංච මහාභූතයන් පවා නොපහළව තුබුණු ඉතා ඈත අතීතයෙහි මහා ශූන්‍යතාව පැතිරී තිබිය දී ප්‍රණව සංඛ්‍යාත “ඕං” යන්න පහළ වූයේය. සර්වබලධාරී වූ, සර්වඥතාඥානයෙන් යුක්ත වූ, සර්වකාලික වූ, ස්වයම්භු වූ ආදි-බුදුන්වහන්සේ පද්මයකින් නැගුණු ගිනි සිළුවක ස්වරූපයෙන් ඒ මාත්‍රාවෙන් බිහි වුණු සේක. පංචඥාන සහ පංචධ්‍යාන බල දැරූ උන්වහන්සේ 'ලෝක සංසර්ජන ධ්‍යානය' වැඩූ සේක් සියලු සක්වළ මවා, අනුපාදක ධ්‍යානි බුදුවරයන් හෙවත් ජිනවරයන් ද පහළ කළ සේක. මේ මහායාන මතයයි. ක්‍රිස්තු වර්ෂයෙන් අටවැනි සියවසට පමණ පසුව වයඹ දිග ඉන්දියාව කෙරෙහි මුස්ලිම් බලපෑම ඇති වීම හේතු කොටගෙන මේ බුද්ධ නිර්මාණවාදය පැන නැඟුණු බව ඇතැමෙක් කියති. ඒ අතර ම ලෝක නිර්මාපක මහා බ්‍රහ්මයා පිළිබඳ හින්දු දේව ධර්මයෙහි අන්තර්ගත අදහස් ද ආදි-බුද්ධ මතය නිර්මාණය කිරීමෙහි ලා බලපාන්නට ඇත. ආදි-බුද්ධ හැඳින්වීමට 'කරණ්ඩ ව්‍යූහයෙහි' දැක්වෙන ආදිනාථ, මහේශ්වර, මහාමූර්ති, විශ්වරූප ආදි නම්වල ද හින්දු ස්වරූපයක් පෙනේ. ආදි-බුද්ධ වාදය නේපාලයේ ඓශ්වරික සම්ප්‍රදාය විසින් පිළිගන්නා ලද නමුදු නේපාලය පුරා හෝ තිබ්බත රාජ්‍යය පුරා හෝ එය කවර කලෙක වත් තහවුරු නොවූයේය. මේ මතය එලෙස ම අනුගමනය කරන්නෝ චීනයේ සහ ජපානයේ නොවූවෝය.
වඩා ප්‍රචලිත මතය අනුව නම්, ආදි-බුදුන්ගෙන් පහළ වන ධ්‍යානි බුදුවරු වෛරෝචන, අක්ෂෝභ්‍ය, රත්නසම්භව, අමිතාභ සහ අමෝඝසිද්ධ නම් වෙති. ආදි-බුදුනට නියම වශයෙන් පිළිගැනෙන සංඥා නාමයක් නැතත් ප්‍රධාන මහායානික සම්ප්‍රදාය දෙකට අයිති වන ඇතැම් තිබ්බත තාන්ත්‍රික නිකායිකයෝ වජ්‍රධර යනුවෙන් ද, නේපාලයේ ස්වාභාවික නිකායිකයෝ වජ්රසත්ව (ජපන්: කොංගෝසත්ත) යනුවෙන් ද උන්වහන්සේ හඳුන්වති. ඇතැමුන් වෛරෝචන බුදුන් ආදි-බුදුන් සේ සලකන අතර, තවත් අයෙක් වජ්‍රපාණී සහ මංජුශ්‍රී යන බෝධිසත්වයනට මේ නම දෙති. ආදි-බුද්ධ මතය එලෙස ම නොපිළිගන්නා ජපානයේ නිචිරෙන්, ෂින්ෂු සහ ෂිංගොන් නිකායිකයෝ (පිළිවෙළින්) ගෞතම, අමිද (අමිතාභ) සහ වෛරෝචන යන බුදුවරුන් පරම ශ්‍රෙෂ්ඨ බුදුවරුන් සේ සලකති.
තාන්ත්‍රිකයින් අතර ආදි-බුද්ධ මතය ඔවුන්ගේ මන්ත්‍රයානය හා සංකලනය විය. ආදි-බුදුන් සිය ස්ත්‍රීශක්තිය වන ප්‍රඥාපාරමිතාව හා සම්බන්ධයෙන් සියලු සක්වළ නිර්මාණය කළ බව ප්‍රධාන මතයෙන් පැවැසෙතත් උන්වහන්සේ කාලිය හා සම්බන්ධ වූ බව මොවුහු ප්‍රකාශ කළහ. මන්ත්‍රවලින් සහ පූජාවලින් තෘප්තියට පත් කළයුතු වූ කාල චක්‍ර, හේරුක, අඡල, වජ්‍ර-වෛරභ ආදි රාක්ෂසයින් ද උන්වහන්සේ කෙරෙන් පහළ වුණු බව තාන්ත්‍රික මතය වෙයි.
ආදි-බුදුන් වැඩ වසන්නේ තෙළෙස් (ඉන්දියානු මතය අනුව, දස) භුවන අතුරින් ඉහළ ම භුවනය‍ෙහිය. උන්වහන්සේ ද ධ්‍යානි බුදුවරු ද පොළෝතලයට නොබැස සදාකල් ධ්‍යානයට සම වැදී සිටිනසේක. (ඒ අතර ලෝක පාලනය කරන්නේ ධ්‍යානි බෝධිසත්වයන්ය.) පොළෝතලය දෙස හැරුණු උන් වහන්සේගේ වක්ත්‍රය අන් දෙසකට යොමු කළ හොත් විනාශය ඇති වන බව ද පැවැසේ.
'නාම සංගීතිය' අනුව, ආදි-බුදුනට දෙතිස් ලක්ෂණයෙකි; අසූ ව්‍යංජනයෙකි. දස බලය, දස ඥානය, දස අර්ථය, දස ආකාරය, දස වසිතාය, දස පාරමිතාය, පංච වර්ණය, පංච කායය, පංච චක්ෂුය.
ආදි-බුද්ධ ප්‍රතිරූපවල නියතයෙන් ම පත්‍ර පසෙකින් යුත් ඔටුන්නක් සහ ශරීරාභරණ වෙයි. බුදුන්වහන්සේ වැඩ සිටින්නේ පර්‍ය්‍යංකයෙනි. වජ්‍රධර (ආදි-බුද්ධ) ප්‍රතිමාවල ඌර්ණරෝමය සහ උෂ්ණීෂය දැක්වේ. දෑත් වජ්‍ර-හුං-කාර මුද්‍රාවෙන් ළය මත කතිරයක් සේ පිහිටයි. එහි වජ්රයක් සහ ඝණ්ටාවක් වෙයි. ආදි-ප්‍රඥා, ආදි-ධර්ම නොහොත් ප්‍රඥාපාරමිතා යනුවෙන් හැඳින්වෙන සිය ස්ත්‍රී ශක්තිය වැලැඳ සිටිනු දැක්වෙන ප්‍රතිරූපවල උන්වහන්සේගේ දෑත් ඇයගේ පිට මත හරස්ව සිටියි. ඇය අතෙහි වජ්රයක් සහ හිස් කබලෙකි. වජ්රසත්ව (ආදි-බුද්ධ) ප්‍රතිරූපවල වජ්රයක් ගත් දකුණත ළය මත ද ඝණ්ටාව ගත් වමත ඉණ මත ද තබා ගත් ලෙස දැක්වේ.
වෛරෝචන බුදුන් ආදි-බුදුන් වශයෙන් දැක්වෙන ප්‍රතිරූපවල දෙ අත් ෂඩ්-ධාතු මුද්‍රාවෙහි පිහිටුවනු ලැබෙයි. නොඑසේ නම්, ධ්‍යාන මුද්‍රාවෙහි පවතින දෙ අත් මත චක්‍රයක් දක්වනු ලැබෙයි. එසේත් නැතිනම්, ධ්‍යාන මුද්‍රාවෙහි පවතින දෙ අත් මත චක්‍රයක් දක්වනු ලැබෙයි.
ආදි බුදුනට භක්තිමතුන් වඳින නමුදු උන්වහන්සේ උදෙසා පුද පූජා පවත්වන්නේ නැති. නේපාලයේ අගනුවර වන කට්මණ්ඩුවෙහි පිහිටි ස්වයංභූලෝකනාථ විහාරය අතිප්‍රසිද්ධ ආදි-බුද්ධ වන්දනා ස්ථානයෙකි.
(සංස්කරණය: 1965)
