ආනන්ද විහාරය
බුරුමයේ පගාන් රාජධානියෙහි පිහිටි අත්‍යුත්තම බෞද්ධ පූජනීය ස්ථානය හා කලාත්මක ගොඩනැඟිල්ල ආනන්ද විහාරයයි. මෙය පැරණි නගරයට යාර දෙසීයක් පමණ නැගෙනහිරින් පිහිටා ඇත. ක්‍යාන්සිත්තා රජු (ක්‍රි.ව. 1084-1112) විසින් 1090 දී ආනන්ද විහාරය කරවන ලද බව බුරුම පුරාවෘත්තයන්හි සඳහන් වේ. විහාරය කරවන ලද්දේ හිමාලයෙහි නන්දමූල පර්වතවාසී රහතන් වහන්සේලා සඳහාය. විහාර සැලැස්ම ද එම පර්වතපාදයේ පිහිටි ගුහාව අනුව පිළියෙල කරන ලදැයි පළ වේ. එහෙත් පැරණි ප්‍රෝම් නගරයෙන් හා පගාන් නගරයෙන් සොයාගනු ලැබූ පූජාඵලකයන්හි මෙම විහාරයේ ආකෘතියට සමාන විහාර සැලැසුම් දක්නා ලැබේ. උතුරු බෙංගාලයේ (වර්තමාන නැගෙනහිර පකිස්තානයේ) පිහිටි පහාර්පූර් ස්තූපය (බ.) ආනන්ද විහාරයට බෙහෙවින් ම සමානය. හුනු පිරියම් කළ බිත්තිවලින් හා රන් ආලේප කළ ශිඛරයන්ග‍ෙන් ද, අලංකෘත ආරුක්කුවලින් හා දොරටුවලින් ද, ප්‍රතිමා කැටයම් ආදියෙන් ද දර්ශනීය බවට පත්ව ඇති ආනන්ද විහාරය ලෝකයේ පැරණි බෞද්ධ විහාරයන් අතර ප්‍රධාන තැනක් ගනී.
විහාරය පිහිටියේ ඝන ප්‍රාකාරයකින් වට වූ විශාල සමචතුරස්‍රයක් මධ්‍යයෙහිය. ප්‍රධාන ගොඩනැඟිල්ලේ අඩිතාලම ද සමචතුරස්‍රාකාරය. මෙය දිගින් අඩි 175ක් හා උසින් අඩි 30ක් පමණ වේ. සතර පසින් ඉදිරියට විහිදී ඇති ආලින්ද සතර නිසා සම්පූර්ණ සැලැස්ම ග්‍රීක කුරුසියක ආකෘතිය ගනී. විහාරයේ හරි මැද සතරැස් ඝන කුලුනකි. එහි සතර පස විශාල සිටි පිළිම සතරක් පිහිටි අන්තර්ගර්භ සතරක් වෙයි. කුලුන වටක‍ොට පටු ප්‍රදක්ෂිණාපථ දෙකක් පිහිටියේය. වහල මුදුනේ වූ ප්‍රධාන ශිඛරයේ පාදම පිහිටා ඇත්තේ ද මෙම කුලුන මතය. විහාරයේ පියස්ස ක්‍රමයෙන් කුඩා වී යන මහල් කීපයකින් යුක්ත වේ. මුදුන්ශිඛරයට සමාන කුඩා ශිඛර එක් එක් මහලෙහි පිහිටා තිබේ. මෙම ශිඛර ඉන්දු-ආර්‍ය්‍ය ගෘහනිර්මාණ සම්ප්‍රදායට අයත් වුව ද, ශිඛර මුදුන්වල ආමලක (බ.) වෙනුවට යොදා ඇත්තේ ඝණ්ටාකාර කූපිකාවන්ය. පහත සිට ක්‍රමයෙන් උස්වන ශිඛරයන් නිසා විහාර ගොඩනැඟිල්ල පිරමිඩයක ආකාරය දක්වයි. ගොඩනැඟිල්ල පළලින් අඩි 300කි; උසින් අඩි 160 ඉක්මවා සිටී. සම්පූර්ණ විහාරය ගඩොලින් බඳනා ලද්දේය.
සියලු අංගෝපාංගයන්ගෙන් සමන්විත කොට තනන ලද ආනන්ද විහාරය දහස් ගණන් ප්‍රතිමා කැටයම් ආදියෙන් සමලංකෘතය. විහාරාභ්‍යන්තරයෙහි කුලංගිය තුළ පිහිටි බුදුපිළිම පමණක් ගණනින් දහසකට අධිකය. බුද්ධ චරිතයේ වැදගත් අවස්ථාවන් නිරූපණය කෙරෙන ගල් කැටයම් ද ජාතක කථාවන් දැක්වෙන ඔප දැමුණු මැටි පුවරු ද රාශියක් වෙයි. විහාරයේ ප්‍රධාන ප්‍රතිමාගාරය වූයේ අන්තර්ගර්භ සහිතව මැද පිහිටි ඝන කුලුනය. කුලුනේ සතර පස පිහිටි මෙම ගර්භයන් තුළ කකුසඳ, කෝනාගමන, කාශ්‍යප, ගෞතම යන බුදුවරයන් නිරූපණය කෙරෙන අඩි 31ක බැගින් උස සිටිපිළිම සතරක් වේ. ගෞතම බුදු පිළිමය දෙපස නිමවා ඇති ක්‍යාන්සිත්තා රජුගේ හා ප්න් නමැති රහතන් වහන්සේගේ (මෙතුමා පගාන්හි ථෙරවාද බුද්ධ ධර්මය ප්‍රචලිත කරවීමෙහි මූලිකව ක්‍රියා කළ අයෙකි) ප්‍රතිරූප අගනා කලා කෘති දෙකකි. විහාර දොරටු දෙපස පිහිටි දොරටුපාල රූප ද පියසි මත වූ දේව රූප හා සිංහ රූප ද ආනන්ද විහාරයේ දක්නා ලැබෙන තවත් අගනා කලා කෘති වේ.
ආනන්ද විහාරයේ දක්නා මූර්ති හා කැටයම් සියල්ලක් ම ඉන්දියානු කලාශිල්පීන් අතින් නිමවන ලද සේ සැලකේ. මධ්‍යකාලීන භාරතීය මූර්ති සම්ප්‍රදායයේ ලක්ෂණ මෙම කෘතීන්හි ඉතා පැහැදිලිව පෙනේ. ස්වරූපයෙන් ඒකාකාර වූ මෙම මූර්තිවලින් ශිල්පීන්ගේ අමුතු නිර්මාණ ශක්තියක් පිළිබිඹු නොවේ. සත්වන අටවන ශතවර්ෂවල දී ඉන්දියාවේ තහවුරු වූ ශිල්ප ලක්ෂණ වෙනසක් නොමැතිව පගාන් මූර්තිවල හා කැටයම්වල දක්නා ලැබේ.
පසු කාලවල දී ආනන්ද විහාරය නොයෙක් විට ප්‍රතිසංස්කරණය කරන ලද නමුත් එහි පැරණි ස්වරූපය මැනවින් ආරක්ෂා වී තිබේ.
(සංස්කරණය: 1965)
