ආර්යදේව-2
කිතුවසින් අටවන සියවසට පෙර විසූ මහායාන බෞද්ධාචාර්‍ය්‍යවරයෙකි. මොහුගේ උත්පත්තිය හෝ ජීවත්ව සිටි කාලය හෝ සම්බන්ධයෙන් මේ දක්වා හෙළි වී ඇත්තේ කරුණු ස්වල්පයකි. මොහු විසින් රචිත චිත්ත විශුද්ධි ප්‍රකරණ නමැති ග්‍රන්ථාවසානයෙහි දැක්වෙන කෘතිරියමාර්‍ය්‍යදෙවපාදානාමිති යන්නෙන් එය ආර්යදේවගේ සම්පාදනයක් බව ප්‍රකාශ වේ. පංචක්‍රම නමැති ග්‍රන්ථයට ටීකාවක් ලියූ ආචාර්‍ය්‍ය ශාක්‍යමිත්‍ර එහි ඇතැම් කරුණු වැඩිදුරටත් පැහැදිලි කිරීම පිණිස ආර්යදේවයන්ගේ අනුත්තරසන්ධි නමැති ග්‍රන්ථයෙන් කරුණු උපුටාගත් බව කියයි. ශාක්‍යමිත්‍ර වූකලි බෙංගාලයේ පාල රාජවංශයට අයත් ගෝපාල රජු සමයෙහි විසූ ශාක්‍යප්‍රභ නම් ආචාර්‍ය්‍යවරයාගේ ශිෂ්‍යයෙකි. මේ අනුව ආර්යදේව විසූ කාලය ක්‍රිස්තු වර්ෂයෙන් අටවන ශතවර්ෂාරම්භයට පෙර යයි සැලකිය හැක. ස්වාධිෂ්ඨාන ක්‍රම ප්‍රභේද, අභිසම්බෝධික්‍රමෝපදේශ යන ග්‍රන්ථ දෙක ද ආර්යදේවයන්ගේ කෘති හැටියට සලකති. චිත්තවිශුද්ධි ප්‍රකරණයේ සඳහන් වන ඇතැම් ප්‍රකාශයන්ට අනුව ආර්යදේව වජ්‍රයානයේ යෝගතන්ත්‍රයාන සම්ප්‍රදායට අයත් ආචාර්‍ය්‍යවරයෙකැයි යනු උගතුන්ගේ නිගමනයයි. මෛත්‍රෙයනාථ, අශ්වඝෝෂ, නාගාර්ජුන, ස්ථිරමති ආදීන් මෙන් ආර්යදේව ද මහායානය උසස් ලෙස වර්ණනා කරමින් හීනයානය පහත් තත්ත්වයට හෙළයි. මේ ආචාර්‍ය්‍යවරයා මන්ත්‍රවාදය ඇසුරු කරන ලෙස හැමදෙනාට ම උපදෙස් දෙයි. තීර්ථස්නානාදි ආගමික චාරිත්‍රයන් උපහාසයට ලක් කරමින් ඔහු විසින් නිබන්ධිත පද්‍ය හින්දුවරුන්ගේ බලවත් අප්‍රසාදයට හා චිත්තවේදනාවට හේතු වූ බව සැලකිය හැක.
වජ්‍රයානය බෙංගාලයේ ප්‍රචලිතව පැවති සමයෙහි ආර්යදේව නමින් තවත් ආචාර්‍ය්‍යවරයෙක් විය. ඔහුට ව්‍යවහාර වූ නම් කීපයකි. සංස්කෘත හා බෙංගාලි භාෂාවෙන් ලියැවුණු වජ්‍රයාන ග්‍රන්ථ බොහෝ ගණනක් මොහුගේ කෘති ලෙස සැලකේ.
(සංස්කරණය: 1965)
