අවසාදිත පාෂාණ
පෘථිවි පෘෂ්ඨය ජීර්ණ වනුයේ භෞතික ඛාදනයෙන් (physical erosion) පමණක් නොවේ. රසායනික ඛාදනය නිසා ද පාෂාණයන්හි අඩංගු රසායන ද්‍රව්‍ය ඉන් වෙන් වී අන් තැනක රාශීභූතව තැන්පත් වේ. මෙම ක්‍රියාවලියෙහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් සෑදෙන අවසාදිත පාෂාණ විශේෂය රසායනික අවසාදිත පාෂාණ යැයි නම් කරනු ලැබේ. කාබනේට්, සල්පේට් හා ක්ලෝරයිඩ් ආදී රසායනික ද්‍රව්‍යයන් තැන්පත් වීම නිසා සෑදෙන හුනුගල්, ජිප්සම් හා ආකර ලුණු යනාදිය රසායනික අවසාදිත පාෂාණ වර්ගයන්ට පිළිවෙළින් නිදසුන්ය.
තව ද සතුන්ගේ ඇටකටු හා සිප්පි ආදිය ද පැළෑටිවල නොයෙක් කොටස් ද එක්වීමෙන් සෑදෙන කාබනික නිධි ආශ්‍රිතව උපදින අවසාදිත පාෂාණ වර්ග කාබනික (organic) අවසාදිත පාෂාණ නම් වේ. හිරිගල් ද ඒ ආශ්‍රයෙන් සෑදෙන හුනුගල් ද කුරුලු බෙටි තැන්පත් වීමෙන් ඇති වන ගුවානෝ නම් වූ පොස්පේට් සහිත නිධි ද වෙනත් කාබනික ද්‍රව්‍ය ආශ්‍රයෙන් උපදින ගල්අඟුරු ද මීට නිදසුන්ය. මෙම වර්ගයේ පාෂාණවල අඩංගු හුනු, යකඩ, වැලි හා කාබනික ද්‍රව්‍ය යන මේවායේ ප්‍රමාණය අනුව ඒවා චූර්ණමය, යමුසු, සිලිකාමය හා කාබනික යයි තව දුරටත් වර්ග කරනු ලැබේ. අවසාදනය වන්නා වූ පාෂාණ ද්‍රව්‍ය මාතෘ පාෂාණයෙන් වෙන් කරවන ක්‍රියාවලිය අනුව භෞතික, රසායනික හා කාබනික යනාදී වශයෙන් අවසාදිත පාෂාණ ප්‍රභේද කොට දක්වන අන්දම ඉහත සඳහන් විය.
මේ හැර, නිජස්ථාන අනුව සාගරික හා ස්ථලික වශයෙන් ද අවසාදනයට හේතුවන්නා වූ කාරකය අනුව ජලජ, වායව හා ග්ලැසියර වශයෙන් ද අවසාදිත පාෂාණ වර්ග කළ හැකිය.
පෘථිවි පෘෂ්ඨයෙන් 1/40 කොටසක් පමණ හරිය ප්‍රධාන කොට ම ඉහත සඳහන් ත්‍රිවිධාකාරයෙන් සෑදී ඇති අවසාදිත පාෂාණයෙන් යුක්ත වේ. එහෙත් සාමාන්‍යයෙන් අඩි 7,000ක් පමණ ගනකම ඇති අවසාදිත පාෂාණ තට්ටුවක් මහාද්වීප ආශ්‍රිතව ඇතැයි සිතිය හැක. අවසාදිත පාෂාණවල නිර්මාණයෙහි ප්‍රධාන ලක්ෂණය ස්තරීභවනයයි. මේ වනාහි අවසාදනය සිදුවෙමින් පවත්නා කල්හි නිධිසාදන ස්වභාවයේ සුළු සුළු විපර්යාසයන් හේතුකොට ගෙන ඇති වූ නිර්මාණයකි. එක් එක් නිධිසාදන ස්වභාවයක් අවසාදනය කෙරෙහි බලපාන ලද කාලසීමාව හා පාෂාණ ද්‍රව්‍ය තැන්පත් වූ වේගය අනුව පාෂාණ ස්තරයන්හි ගනකම ඇති වේ. මීට නිදසුන් සේ දැක්විය හැකි වාව්ව (varve) නම් වූ වාර්ෂික ස්තර (annual strata) විශේෂය ඇති වනුයේ ඍතු විපර්යාසයන් හේතු කොටගෙනය. නිධිසාදනයෙහි දී පාෂාණ ස්තර තිරස්ව පිහිටන නමුත් පසු කාලයන්හි දී පර්වතකාරක භූචලන ආදිය නිසා මෙම ස්තරයන්හි පිහිටීම විවිධාකාර වේ. ඉතා ඈත අතීතයේ දී පැවති තේතිස් (Tethys) නම් වූ මුහුදෙහි තැන්පත් වූ අවසාදිත පාෂාණ ද්‍රව්‍යයන් පර්වතකාරක භූචලනයන්ට භාජන වීමෙන් යුරෝපීය ඇල්ප්ස් හා ආසියාතික හිමාලය කඳු වැටි සෑදී ඇති බව භූවිද්‍යාඥයන් නිගමනය කර ඇත. ලෝකයේ සෙසු නැමි කඳු පංති සම්බන්ධයෙන් ද මීට සමාන කරුණු අනාවරණය කර ඇති පරීක්ෂණ පවත්වා තිබේ. සාමාන්‍යයෙන් මෙවැනි භූචලනයන්ට භාජන වන අවසාදිත පාෂාණ දැඩි පීඩනය හා උෂ්ණය ආදි හේතූන් නිසා විපරීත වේ (විපරීත පාෂාණ බ.). මෙසේ විවිධාකාරයෙන් පවත්නා අවසාදිත පාෂාණ ස්තර පිරික්සා ඒ අනුව පෘථීවියේ ඉතිහාසය සොයා ගැන්ම භූ විද්‍යාඥයා සතු කාර්යයකි.
ඒ සඳහා භූවිද්‍යාඥයාට උපකාර වනුයේ අවසාදිත පාෂාණ ස්තරයන්හි පිහිටීම හා වාව්ව ආදි විශේෂ ලක්ෂණ පමණක් නොවේ. දීර්ඝ කාලයක් මුළුල්ලේ ඛාදනය, පරිවහනය හා අවසාදනය නිසා තැන්පත් වූ ද්‍රව්‍යයන්ගෙන් සෑදී ඇති අවසාදිත පාෂාණ ස්තර අතර ඒ ඒ කාලයන්හි පවත්නා වූ වෘක්ෂ හා සත්ව ද්‍රව්‍යාදිය ද තැන්පත් වේ. එහෙයින් අවසාදිත පාෂාණ ස්තර පෘථිවියෙහි කලින් කල පැවති සත්ව හා වෘක්ෂ ජීවී විශේෂයන්ගේ පාෂාණීය ධාතු එක් රැස්වී ඇති කෞතුකාගාරයක් වැන්න. අවසාදිත පාෂාණ තට්ටුවල බොහෝ විට කාලානුක්‍රමයෙන් තැන්පත්ව ඇති පාෂාණීය ධාතු පිරික්සීමෙන් අතීත දේශගුණික හා භූගෝලීය කරුණු රැසක් අනාවරණය කර ගත හැකිය.
ආර්ථික වශයෙන් ද අවසාදිත පාෂාණ ඉතා වැදගත්ය. ඉහත සඳහන් වෘක්ෂ හා සත්ව ද්‍රව්‍යාදිය අවසාදිත පාෂාණ තට්ටු අතුරෙහි තැන්පත් වන හෙයින් මේවායේ අඩංගු කාබනික ප්‍රමාණය අධිකය. එහෙයින් ගල්අඟුරු, ඛනිජතෙල් හා භූවායු නිධි මෙම අවසාදිත පාෂාණ ආශ්‍රිතව ඇති වේ. මේ හැර යකඩ, මැග්නීසියම්, මැන්ගනීස්, ඇලුමිනියම් හා තඹ ආදි ලෝහ නිධි බොහොමයක් ද අවසාදිත පාෂාණ ආශ්‍රිතව උපදී. රන්, රිදී, ප්ලැටිනම් හා මැණික් වර්ග ද අවසාදිත පාෂාණයන්ට මුල්වන්නා වූ දියළු පස් ආශ්‍රිතව උපදී. අවසාදිත පාෂාණ සම්බන්ධයෙන් විද්‍යාඥයන්ගේ කුතූහලය හා සැලකිල්ල විශේෂයෙන් ම යොමු වූයේ ඛනිජතෙල් හා භූවායු පිළිබඳ ආකර කර්මාන්තයේ දියුණුවීමත් සමඟය.
අවසාදිත පාෂාණ විද්‍යාව
අවිආයුධ, හැළිවළං ආදි නොයෙකුත් භාණ්ඩ සාදාගැනීම උදෙසා අවශ්‍ය වූ අමු ද්‍රව්‍ය මිනිසා යම් කලෙක පොළොවෙන් ලබාගත්තේ ද එකල භූවිද්‍යාවේ ආරම්භය ඇති වී යයි කිව හැකිය. එක් එක් කාර්යයට සුදුසු වූ පාෂාණ ද්‍රව්‍ය අසවල් ස්ථානයෙන් ලබාගත හැකිය යන්න පිළිබඳ අවබෝධයක් හෙවත් විවිධ වූ පාෂාණ වර්ගයන්ගේ ව්‍යාප්තිය පිළිබඳ දැනීමක් දළ වශයෙන් වුව ද ආදි මිනිසා දෛනික ජීවිතයේ දී සිය අත්දැකීම් මඟින් ලැබීය. එහෙත් විද්‍යාවක් වශයෙන් භූවිද්‍යාව දියුණු වූයේ ක්‍රි.ව. 19 වැනි ශතවර්ෂයෙන් පසුව යයි කිව හැකිය. 1815 දී එංගලන්තයේ භූවිද්‍යා සිතියමක් සකස් කළ විලියම් ස්මිත් මේ සම්බන්ධයෙන් ඉතා වැදගත් පුරෝගාමියෙකි. මින් පසුව භූවිද්‍යාවේ නොයෙක් අංශ හා ශාඛාවිද්‍යා වෙන වෙන ම දියුණු වන්නට විය.
අවසාදිත පාෂාණ විද්‍යාව ගැන විද්‍යාඥයන්ගේ සැලකිල්ල යොමුවීමත් සමඟ ම අවසාදිත පාෂාණ පිළිබඳ කරුණු රැසක් අනාවරණය කරගනු ලැබීය. 1872–1876 අතර කාලයේ දී පැවැත්වූ "චැලෙන්ජර්" නම් වූ සාගරික ගවේෂණය ද 1807 දී පිහිටුවනු ලැබූ ලන්ඩන් භූවිද්‍යා සංගමයේ කටයුතු ද මෙම විද්‍යාවේ දියුණුවට බොහෝ සෙයින් හේතු විය. ඒ.ඩබ්ලිව්. ග්‍රාබෝ, හෙන්රි ක්ලිෆ්ටන් සෝබී, ලූස්යෑං කයියු (Lucien Cayeux), සී.කේ. වෙන්ට්ව'ත් ආදිහු මෙම විද්‍යාව පිළිබඳ පරීක්ෂණ පැවැත්වූ විද්‍යාඥයන්ගෙන් සමහරෙකි. (භූවිද්‍යාව බ.)
ලංකාද්වීපයෙන් වැඩි කොටස ආකීය ස්ඵටික පාෂාණයෙන් සෑදී ඇතැයි යනු මේතාක් පවත්වන ලද භූවිද්‍යා සමාලෝචනයන්ට අනුව බැසගෙන ඇති නිගමනයයි. ඒ පාෂාණ ඉපැරණි අවසාදිත පාෂාණ මණ්ඩලයක් ප්‍රභව කොට ඇතැයි ඇතැමුන් පවසතත් ඒ මතය අවිවාදයෙන් පිළිගැනුණක් නොවේ.
ඒ හැරුණු විට තබ්බෝව හා ආඬිගම යන ස්ථානයන්හි පවත්නා ජුරාසික මණ්ඩලය ලංකාවේ මිරිදිය ආශ්‍රයෙන් තැන්පත්ව ඇති ඉතා ම පැරණි අවසාදිත පාෂාණ විශේෂය යැයි කිව හැක. මින් පසුව මයෝසීන කාලයේ දී ලංකාවේ වයඹ දිග පෙදෙසෙහි තැන්පත් වී ඇති විශාල හුනුගල් තට්ටුව මෙහි අවසාදිත පාෂාණ අතුරෙහි ඉතා වැදගත් ය. යාපනේ අර්ධද්වීපය සෑදී ඇත්තේ මෙම හුනුගල්වලිනි. මීට සමාන හුනුගල් නිධියක් දිවයිනේ නිරිතදිග කොටසෙහි මිනිහාගල්කන්දෙහි ද ඇත. ප්ලයිස්ටොසීන කාලයේ දී තැන්පත් බොරලු නිධියෙන් වැඩි කොටස ද දිවයිනේ වයඹ දිග පෙදෙසෙහි තැනින් තැන දක්නට ලැබේ. ප්ලයිස්ටොසීන කාලයේ දී තැන්පත් වූ මෙම නිධියෙන් වැඩි කොටස පසු කාලයේ දී ඛාදනය වී ඇති බව භූවිද්‍යාඥයන්ගේ මතයයි.
නූතන කාලයට අයත් අවසාදිත පාෂාණ නිධි රාශියක් ලංකාවේ තිබේ. ගංගාධාර ආශ්‍රිතව තැන්පත් වන දියළු පස් ද වෙරළාශ්‍රිත වැලි තට්ටු හා හිරිගල් ද මින් ප්‍රධාන වේ. විශේෂයෙන් ම රත්නපුරය, පැල්මඩුල්ල, රක්වාන, ඇහැලියගොඩ, බලන්ගොඩ හා කුරුවිට ආශ්‍රිත ප්‍රදේශයෙහි දියළු පස මැණික්, මිනිරන්, තලාතු මිනිරන් හා තෝරියනයිට් සහිතය. දිවයිනේ ඊසානදිග හා වයඹදිග වෙරළවල් ආශ්‍රිත වැලි නිධිවල ඉල්මනයිට්, මොනසයිට් හා සිලිකොන් නම් වූ ඛනිජ ද්‍රව්‍ය තිබේ. අම්බලංගොඩ හික්කඩුව ආදි පෙදෙස්වල පවත්නා හිරිගල් තට්ටුව කඩා හුනු පිලිස්සීම වැදගත් කර්මාන්තයකි. මේ ආදි වශයෙන් ලංකාවේ අවසාදිත පාෂාණ නිධි ආර්ථික වශයෙන් ද ඉතා අගනේය.
(සංස්කරණය: 1965)
