ඉඳි
(ෆීනික්ස් සෙලනිකා-Phoenix zeylanica Trim). ඉඳි වනාහි අඩි 6 සිට 15 දක්වා උසට වැඩෙන තාලවර්ගයේ ගසකි. ඇතැම් විට කඳ අප්රපතන පත්රපාදවලින් වැසී ඇත. දිග පක්ෂවත් කොළවල පටු පක්ෂක බොහෝ තිබේ. මේ පක්ෂකවල අග්ර ඉතා තියුණුය. ඇතැම් කොළවල මුල් කොටසේ තිබෙන පක්ෂක ඌන වී කටු බවට පරිවර්තනය වී ඇත. ඉඳිගස් ද්විගෘහීය. පුමංගී ගස් හා ජායාංගී ගස් වෙන වෙන ම තිබේ. පහළට නැමී තිබෙන ශූකි නමින් හැඳින්වෙන අඩියක් පමණ දිග පුෂ්ප මංජරිවල කහපාට මල් ඇත. ශූකියේ කොළපුව අඟල් 8 සිට 14 දක්වා දිගය. ජායාංගී ශූකියේ අතු පුමංගී ශූකියේ අතුවලට වඩා දිගය. ජායාංගී ශූකියේ මල් විසිරී පිහිටා තිබේ. ඵලය අඟල් 1/2ක් පමණ දිගය; රතුපාටය. ඉදුණු ඵලය තද දම්පාටය. ඇටය ඵලයට ස්වල්පයක් කුඩාය.
ඉඳි ලංකාවට දේශීය වූ ශාකයකි. පාතරට තෙත් ප්රදේශවල එය සුලභය; දකුණු මුහුදුබඩ ප්රදේශවල ද ඉතා බහුල ලෙස වැවේ. ලංකාවේ උතුරු පළාතේ තවත් ඉඳි විශේෂයක් දක්නට ලැබේ. මෙය ෆීනික්ස් පුසිල්ලා (P. pusilla) නම් වේ. මේ ඉඳි විශේෂය ඉන්දියාවේ දකුණු ප්රදේශයෙහිත් දක්නට ලැබේ. ඉන්දියාවේ ෆීනික්ස් විශේෂ 7ක් ඇත. ඉන්දියාවේ බොහෝ ප්රදේශයන්හි රා පිණිස ඉඳිගස් මදිනු ලැබේ. ඉඳිගස මදින්නේ කරටියට පහළින් ගසේ කඳෙහි කැපුම් යෙදීමෙනි. ෆීනික්ස් විශේෂයෝ නිවර්තන ප්රදේශවල දක්නට ලැබෙත්. රටඉඳි (බ.) ගස ෆීනික්ස් ඩක්ටිලිෆෙරා (P. dactylifera) යන නමින් හැඳින්වේ.
ඉදුණු ඉඳි ගෙඩිවල රසවත් මොළොක් කොටස කෑමට සුදුසුය. ඉඳි ගොබවලින් ලක්ෂණ පැදුරු, පෙට්ටි හා තොප්පි ආදිය සාදනු ලැබේ. මෙය දැන් ලංකාවේ ඉතා වැදගත් ගෘහ්ය කර්මාන්තයකි. (ඉඳිකොළ කර්මාන්තය බ.)
ඉඳිගස පල්මේ (Palmae) කුලයට අයත්ය.
ආයුර්වේද මතය
සකු බසින් මීට ඛර්ජූරි, ඛර්ජූරිකා ආදි නම් ව්යවහාර වේ. රාජ ඛර්ජූරී, දීප්යා (පිණ්ඩ) ඛර්ජූරී, මධු ඛර්ජූරී, භූමි ඛර්ජූරී යයි ඉඳිවල ප්රභේද සතරකි. (ලංකාවේ වැවෙන ඉඳිගස භූමි ඛර්ජූරී ප්රභේදයට අයත්ය.) මොවුනතුරෙන් පිණ්ඩ ඛර්ජූරී හා රාජ ඛර්ජූරී යන දෙවගය ම ශීතලය, ගුරුය, මධුරය; පිත්, දාහ, ශ්වාස, ශ්රම පහ කරයි; වීර්ය්යවෘද්ධි කෙරෙයි. කේවල පිණ්ඩ ඛර්ජූරිකා දාහය නැසීමෙහි සමර්ථ වේ; මධුරය, ගුරුය, ශීතලය; ලේ පිත් ශමනය කෙරෙයි; තෘෂ්ණා, ශ්වාස, කඵ, ශ්රම, විෂ පහ කරයි; පුෂ්ටිය ගෙන දෙයි; අග්නි මාන්ද්යය උපදවයි; හෘදයට හිතකරය; ස්නිග්ධය; වීර්ය්යවර්ධනය හා සන්තර්පණය ඇති කෙරේ. මධු ඛර්ජූරී මධුරය; ධාතු පෝෂණය කෙරෙයි; අධික දාහය සහ පිත ශමනය කරයි; ශීතලය; කෘමීන්ගේ හටගැනීමට හේතු වේ; වීර්ය්යවර්ධනය කෙරෙයි. භූමි ඛර්ජූරී මධුරය, ශීතලය; විදාහය සහ පිත පහ කරයි.
හික්කාව, රත්පිත, ක්ෂය, අභිඝාත, දාහාදි රෝග ශමනය සඳහා වෙනත් ඖෂධ වර්ග සමඟ ඛර්ජූරී යොදනු ලැබේ. ඉඳිගසෙන් ලබාගන්නා රා මූත්ර වෘද්ධිය ඇති කරයි.
සර්ප විෂෙන් මූර්ඡා වූවන් බහාලීමට පිළියෙල කරන බෙහෙත් ඔරුවට යොදන ඖෂධවලට ද නා, පොළොං, මී හා ජයපාල විෂ පහ කිරීමට ද සර්ප විෂට දුම් ඇල්ලීමට ද හැම වසවිෂ පහකිරීමට ද බිඳුණු තැන් සන්ධි ගැන්වීමට ද ලංකාවේ වැවෙන ඉඳිගස්වල බොඩ (බඩ) වෙනත් ඖෂධ වර්ග සමඟ යොදනු ලැබේ.
(සංස්කරණය: 1970)
