ඉස්සා
ජලයේ ජීවත් වන, පුරුක් සහිත ගාත්රා ඇති, අපෘෂ්ඨවංශී සත්ත්වයෙකි. සාමාන්යයෙන් ඉස්සෙක් අඟල් 3 සිට 6 පමණ දක්වා දිගය. ඉස්සෝ කරදියෙහිත් මිරිදියෙහිත් දක්නට ලැබෙත්. නිවර්තන හා සෞම්ය ප්රදේශවල ඉස්සෝ බහුල වෙති. උන් වැඩි වශයෙන් ජීවත් වන්නේ නොගැඹුරු ජලය ඇති කලපුවලය. මීගමු, මඩකලපු, පුත්තලම් ආදි කලපු මෙරට ඉස්සන් ගැන ප්රසිද්ධය. ඉස්සන්ගේ විශේෂ කිහිපයකි. පලේමොන් (Palaemon) නමින් හැඳින්වෙන ගණයට අයත් මිරිදිය ඉස්සෝ නිවර්තන ප්රදේශවල බෙහෙවින් ව්යාප්තව ඇත. මළ ඓන්ද්රීය ද්රව්ය ඉස්සන්ගේ සාමාන්ය ආහාරය වේ. මිරිදිය ඉස්සෝ කුඩා පැළෑටි ද කති.
මුළු ශරීරය වසා සිටුනා ඝන බාහිර සැකිල්ලක් ඉස්සාට ඇත. සැකිල්ල වූකලි කයිටින් නමැති කොරොස් ද්රව්යයකින් සැදුණු උච්චර්මයකි. වැස්ම සාමාන්යයෙන් ඝනය. එහෙත් අතරින් පතර එය පහසුවෙන් නැමිය හැකිය. ඉස්සාගේ ගමනට මෙය උපකාරී වේ. ඉස්සාගේ ශරීරය ඛණ්ඩ කිහිපයකට බෙදී ඇත. මෘදු සන්ධිවලින් වෙන් වී තිබෙන මේ ඛණ්ඩවලට පේශි ද සවි වී තිබේ. මේ පේශි ප්රතිවිරුද්ධ යුගල වශයෙන් තිබේ. එබැවින් එක පේශියක් හැකිළෙන විට ශරීරය කෙළින් වේ. අනික හැකිළෙන විට ශරීරය නැමේ. ගාත්රා ද එසේ පිහිටා තිබේ.
ඉස්සාගේ ශරීරය ප්රධාන කොටස් දෙකකින් සමන්විතය. ශීර්ෂෞරස (cephalothorax) නමින් හැඳින්වෙන තද පූර්ව කොටස හා ඛණ්ඩ හයකින් යුත් පහසුවෙන් නැමිය හැකි උදරය මේ කොටස් දෙක වේ. ශීර්ෂෞරස යන නම දී ඇත්තේ ඒ කොටස හිසත් උරසත් හාවීමෙන් සෑදී ඇති බැවිනි. එය ඝන වූ උඩු කබලකින් (carapace) වැසී තිබේ. ශීර්ෂෞරසේ පුරුක් සහිත ගාත්රා යුගල පහක් ඇත. ඉස්සාගේ උදරය ශක්තිමත්ය. උගේ උපාංග ඒකාකාර ශ්රේණියක් නොවේ. නොයෙක් කෘත්යයන් සඳහා හැඩ ගැසුණු වෙනස් වෙනස් උපාංග වර්ග කිහිපයක් ඇත.
හිස ඉදිරියෙහි තියුණු තුණ්ඩයක් (rostrum) තිබේ. ඊට පිටුපසින් දිග ස්පර්ශක (antennae) යුගල දෙකක් ද සවෘත්ත සංකීර්ණ ඇස් යුගලයක් ද මුඛයක් ද ඇත. ස්පර්ශක යුගල දෙකේ කෘත්ය එකිනෙකට වෙනස්ය. ස්පර්ශිකාව (antennule) නමින් හැඳින්වෙන කුඩා ස්පර්ශක වර්ගයට ශාඛා දෙකක් තිබේ. ඒවා ස්පර්ශයට, ආඝ්රාණයට හා සංතුලනයට සංවේදීය. ස්පර්ශකය නමින් හැඳින්වෙන වර්ගයත් ස්පර්ශයට සංවේදීය.
හනු හා මුඛයේ කොටස් වශයෙන් විකිරණය වූ අවයව මුඛය වටේ තිබේ. මුඛයේ කොටස් යුගල තුන අධෝහනු (mandibles), පූර්ව හනුක උපාංග (maxillulae) හා හනුක උපාංග (maxillae) යනුවෙන් හැඳින්වේ. උරසේ උපාංගවල පළමු යුගල තුන මුඛ කොටස්වලටත් ඇවිදින ගාත්වලටත් අතරෙහි වූ සංක්රමණ අවධියක් දක්වයි. ඊළඟට තිබෙන දික් වූ ගාත් යුගල පහ ඉස්සාගේ ඉතා ප්රකට උපාංග වේ. මේවායින් පළමුවැන්නෙහි කුඩා නඛරයක් තිබේ. දෙවැන්න වඩා ලොකුය. ශක්තිමත් නඛරයකින් කෙළවර වන මේ උපාංගය සන්දංශිකාව (chela) නමින් හැඳින්වේ.
කටු කබලෙන් ජලක්ලෝම (gills) වැසී තිබේ. ඉස්සා ශ්වසනය කරන්නේ මේ ජලක්ලෝම මඟිනි. ඒවා පිහාටු වැනිය. ජලයේ දිය වී තිබෙන ඔක්සිජන් අවශෝෂණය කිරීම පිණිස ඒවාට විශාල පෘෂ්ඨයක් ඇත. පීනීම සඳහා යොදන පාද යුගල පහක් හෝ හයක් ඉස්සාගේ උදරයේ තිබේ. මේවා ප්ලවපාද (pleopods) නමින් හැඳින්වේ. උදරයේ කෙළවරෙහි අන්ත්යය (telson) නමින් හැඳින්වෙන අඛණ්ඩ කැබෙල්ලක් තිබේ. උදරයේ අන්තිම ඛණ්ඩයේ තිබෙන පීනීම සඳහා යොදන පාද දෙක ලොකුය. ඒවාට වාලපාදිකා (uropods) යයි කියනු ලැබේ. ඒවායින් වලග-අවාන සෑදේ. පීනීම සඳහා යොදන පාදයකට පැතලි ශාඛා දෙකක් ඇත. ඒවා හබල් වැනිය; පීනීමට උපකාරී වේ. වලග-අවානේ උපකාරයෙන් ඉස්සාට එක්වරට ම වේගයෙන් පස්සට යා හැකිය.
තද බාහිර සැකිල්ල නිසා ඉස්සාට පහසුවෙන් වර්ධනය විය නොහැක. වර්ධනය සිදුවන්නට කලින් බාහිර සැකිල්ල ඉවත් වී ඒ වෙනුවට නව සැකිල්ලක් සෑදේ. වර්ධනය වන සෑම අවස්ථාවක දී ම මේ කාර්යාවලිය සිදුවේ. බාහිර සැකිල්ල ඉවත් වූ අවස්ථාවේ දී ඉස්සාගේ ශරීරය මෘදුය. සතුරන්ගෙන් බේරීමට ඌ මේ කාලයේ දී සැඟ වී සිටියි. ශරීරය මෘදුව පවතින කාලයේ දී ඉස්සාට උගේ කැඩුණු අවයවයක් පුනර්වර්ධනය කළ හැකිය.
ප්රජනනය සිදුවන කාලයේ දී ඉස්සෝ වඩා ගැඹුරු ජලයට පීනා යති. පිරිමි ඉස්සා ජලයට පිට කරන ශුක්රාණුවලින් ගෑනු ඉස්සාගේ අණ්ඩ සංසේචනය කෙරේ. සංසේචනය වූ බිත්තරවලින් පිට වන ඉසි පැටව් මව් ඉස්සාගේ උදරයේ තිබෙන කෙඳිවල එල්ලි සිටිති. රූපාකාරයෙන් ඉසි පැටවා පරිණත ඉස්සාට සමානය. මාස කීපයකින් පසු ඉසි පැටව් පරිණත අවස්ථාවට පැමිණෙති.
ඉස්සා වූකලි මැනැවින් සංවිධානය වූ සතෙකි. උගේ ශරීරයෙහි දක්නට ලැබෙන ඛණ්ඩනය (segmentation) ඉතා දියුණු වූවකි. ඛණ්ඩ සියල්ල ම එකිනෙකට සමාන නොවේ. නොයෙක් කෘත්යයන් කිරීම සඳහා ඒවා විකරණය වී තිබේ. උගේ අභ්යන්තර ඉන්ද්රියයන් හා ඉන්ද්රිය පද්ධති ද සැලකිය යුතු තරමින් සංකීර්ණය.
ආහාර පිණිස ඉස්සන් ඇල්ලීමේ කර්මාන්තයෙන් විශාල ආදායමක් ලබා ගත හැකි බැවින් මෙකල ලංකාවේ ඒ කර්මාන්තය පිළිබඳ බොහෝ පර්යේෂණ කරගෙනයනු ලැබේ.
ඉස්සා ආත්රොපොඩා (බ.) වංශයෙහි ක්රුස්ටාසෙයා (බ.) වර්ගයෙහි ඩෙකපොඩා ගෝත්රයට අයත් වේ. පෙනේයුස් (Penaeus) හා මෙටාපෙනේයුස් (Metapenaeus) යනුවෙන් කරදිය ඉස්සෝ ගණ දෙකකට බෙදෙත්. පලේමොන් මිරිදිය ඉස්සන්ගේ ගණයකි.
(සංස්කරණය: 1970)
