ඇන්ඩීස් කඳු
දකුණු ඇමෙරිකාවේ කැරිබියන් මුහුදු වෙරළේ (උ.අ. 120) සිට ටියෙරා ඩෙල් ෆුයේගෝ (ද.අ. 550) දක්වා මහාද්වීපයේ බටහිර අයින සමීපයෙන් ඊට සමාන්තරව විහිදෙන විශාල නැමි කඳු පන්තියකි. එහි සම්පූර්ණ දිග සැතපුම් 5,000ක් පමණ වේ. උසින් හිමාලය කඳු පන්තියට පමණක් දෙවැනි වන ඇන්ඩීස් කඳු පන්තියෙහි අකොංකගුවා ශිඛරය (22,855′) අපරාර්ධගෝලයේ ඉතා ම උස කඳු මුදුන වන අතර උසින් අඩි 19,600ක් වන කොටෝපැක්සි ලෝකයේ ඉතාම උස සප්රාණ ගිනිකන්දයි. උසින් අඩි 20,000කට වැඩි කඳුකුළු අතුරෙන් සාහාමා (21,490'), ඉයාම්පු (21,276’), ඔහොස් ඩෙල් සලාදො (22,608’), ටුපුංගාටෝ (22,148') හා චිම්බොරේසෝ (22,705’) සමහරකි. ඇන්ඩීස් වූකලි තනි කඳු වැටියක් නොව අභ්යන්තර සානු හා ද්රෝණි සහිතව එකිනෙකට සමාන්තරව පිහිටි කඳු වැටි කීපයකි. විශේෂයෙන් ද.අ. 40°ට උතුරු කොටසේ දී එය සැතපුම් 435ක් දක්වා පළල් වේ. ඇන්ඩීස් කඳු පන්තියෙහි ඉතා ම පටු කොටසේ පළල සැතැපුම් 50කි.
භූ විද්යානුකූලව ඇන්ඩීස් කඳු ඛටිකාමය අවධියේ සිට තෘතීයික අවධිය දක්වා ම පැවැති චලනයන් නිසා ඇති වූ නැමි කඳු ලෙස ගණන් ගනු ලැබේ. ආකීය, පේලියෝසොයික හා මෙසොසොයික යුගවලට අයත් පාෂාණ මෙහි ඇත. ජුරාසික හා ඛටිකාමය සාගරික නිධි ඇතත් තෘතීයකාලීන සාගරික නිධි, විශේෂයෙන් ම මධ්යම ඇන්ඩීස් කඳු ප්රදේශයන්හි, දුලබය. එසේ වුව ද ඇන්ඩීස් කඳු මණ්ඩලය මෑත කාලයන්හි දී උත්ක්ෂිප්ත වී ඇති බවට සාක්ෂි ශාන්තිකර වෙරළින් මෙම කඳුවැටියෙහි සමහර භූ ලක්ෂණයන්ගෙන් ද ලබාගත හැකිය. මෙම කඳුවල යමහල් බහුලය. දැනුදු විටින් විට විදාරණය වන ගිනි කඳු, කොලොම්බියාවෙහි හා ඉක්වදෝරයෙහි ද දකුණු පීරූහි හා බොලීවියා-චිලි දේශසීමාවට ආසන්නව ද ඇත. නොයෙක් අවස්ථාවන්හි පවත්නා ගිනිකඳු ඇන්ඩීස් කඳු මණ්ඩලයෙහි ඇත. මේ හෙයින් මෙහි යමහල් ආශ්රිත ප්රභවයක් ඇති පාෂාණ වර්ග ද බොහෝය. අයිස් යුගයේ දී හිමඛාදනය නිසා ඇති වූ භූ ලක්ෂණ දකුණු ඇන්ඩීස් කඳු ප්රදේශයන්හි පමණක් නොව සමකය ආශ්රිත උස්බිම්වල පවා දක්නට ලැබේ.
භූ විෂමතාව අනුව ඇන්ඩීස් කඳු පන්තිය කොටස් තුනකට බෙදේ. ඉක්වදෝරයෙන් උතුරෙහි කොලොම්බියාවේ දී එය සාමාන්යයෙන් නැගෙනහිර, බටහිර සහ මධ්යම කෝර්දියේරා යැයි නම් කර ඇති ප්රධාන කඳු වැටි තුනකින් සැදුණේ වේ. වැනිසියුලා හා මාරාකයිබෝ වෙරළෙහි සිට දකුණට විහිදෙන නැගෙනහිර කෝර්දියේරාව ද ඩේරියන් බොක්ක සමීපයේ සිට දකුණට විහිදෙන බටහිර කෝර්දියේරාව ද ආයාකුචෝ සමීපයේ සිට දකුණට විහිදෙන මධ්යම කෝර්දියේරාව ද පැස්ටෝ කඳු සන්ධියේ දී එක් වේ. මෙතැන් සිට නැගෙනහිර සහ බටහිර කෝර්දියේරා වැටි අතරෙහි පැස්ටෝ සමීපයේ සිට ක්වේංකා දක්වා දැදුරු නිම්නයක් විහිදී ඇත. වැඩි වශයෙන් ආග්නේය පාෂාණයෙන් යුත් මෙම කඳුවැටිවල ගිනිකඳු බහුලය. කෝටෝපැක්සි, චිම්බොරේසෝ, කයාම්බි හා ටූංගුරාවා ඉන් ප්රධානය. දකුණු ඉක්වදෝරයේ සිට උතුරු චිලී දක්වා වූ කොටස මධ්යම ඇන්ඩීස් කඳු වශයෙන් හැඳින්විය හැකිය. දකුණු ඉක්වදෝරයේ සිට බොලිවියානු සානුව දක්වා නැගෙනහිර සහ බටහිර කඳුවැටි අතර පරතරය වැඩි වේ. එහෙත් චිලී දේශසීමාවට සමීප වත් ම කඳුවැටි එකිනෙකට ළං වේ. මෙහි කඳු වැටි කීපයකින් ම යුත් නැගෙනහිර කෝර්දියේරාවේ ඊයිමානි (21,184'), ඉයාම්පු (21,276') ආදි ඉතා උස් ශිඛර රාශියක් ම වේ. ඇමසන් ගඟට එක්වන කුඩා ගංගා කීපයක් මෙහි නැගෙනහිර බෑවුම්වලින් පටන් ගනී. දකුණු ඉක්වදෝරයේ සිට උතුරු චිලී ප්රදේශය දක්වා ශාන්තිකර සාගර වෙරළට ඉතා ම සමීපව විහිදි කෝර්දියේරා ඩෙලා කොස්ටා නම් වූ කඳුවැටිවල පැරණි හා නව ගිනිකඳු බහුලය. ලූ ලයිලාකෝ (22,148') ඇන්ටොෆාලා (21,129'), සාහාමා (21,491’), චචානි (19,960’) හා සොකොම්පා (19,787’) ඉන් සමහරකි. පීරුවෙහි හා බොලීවියාවෙහි කඳු වැටි අතර සානු මුහුදු මට්ටමේ සිට අඩි 10,000-15,000 පමණ උසය. මෙම උස් සානුවල සිට නැගෙනහිර කෝර්දියේරාව තරණය කළ යුතු ගිරි දුර්ග මුහුදු මට්ටමේ සිට අඩි 16,500-17,000 උසින් පිහිටා ඇති අතර බටහිර කෝර්දියේරාව හරහා ශාන්තිකර වෙරළට යා හැකි ගිරි දුර්ග ඊටත් අඩි 2,000ක් පමණ උසින් පිහිටා ඇත්තේය. මෙම සානු හරහා ද අඩි 18,000-21,000 දක්වා උස් වූ කඳු වැටි විහිදී ඇත. තන්හි තන්හි ඇති මහා කඳු ගුටි දැඩි ඛාදනය නිසා ශේෂ වී පවත්නා භූමි ලක්ෂණයන් සේ සැලකේ. පීරු සානුවෙහි ඇමසන් බෑවුම් මොන්ටානා නමිනුත් කේතුධර ශාකයෙන් වැසී ඇති ශීත මධ්ය බෑවුම් පූනා නමිනුත් වැසි අධික වූ ද බොහෝ ශීත වූ ද පෙඳ, පාසි හා වගුරු ආශ්රිත මිටි තණ පඳුරු වැනි පැළෑටිවලින් වැසී ඇත්තාවූ ද කඳු මුදුන් ආශ්රිත පෙදෙස් පැරමොස් නමිනුත් හැඳින්වේ. ඉන්කා ශිෂ්ටාචාරය සම්බන්ධයෙන් ලෝක ප්රසිද්ධ වී ඇති කුස්කෝ නිම්නය පීරු සානුවෙහි අඩි 10,000ක් ගැඹුරු වූ ද දිගින් සැතැපුම් 20කට නොවැඩි වූ ද දොරුවකි. පීරු සානුව ප්රධාන වශයෙන් මාන්ටාරෝ ගංගා නිම්නයෙහි ඉතා ම ඉහළ කොටසයි. මෙම සානුවෙහි කෝර්දියේරා ඩෙ හුවාරෝචිරි නම් වූ කඳු වැටියෙහි බටහිර බෑවුමෙහි පළින් පළ ග්ලැසියරයන්ගෙන් පෝෂණය වන්නාවූ විල් රාශියකි. දිගින් සැතපුම් 14ක් වූ හූනින් මේ අතුරෙහි ඉතා ම විශාල විලයි. බොලීවියාවෙහි උස් සානු හැඳින්වෙනුයේ ‘ඇල්ටිප්ලානෝ’ යන නමිනි. මෙය ලෝකයේ ඉතා ම විශාල අන්තර ජලවහන ප්රදේශයන්ගෙන් එකකි. සැතැපුම් 125ක් දිගැති ටිටිකාකා නම් මිරිදිය විල හා පෝඔපෝ නම් කරදිය විල මෙම සානුවෙහි පිහිටා ඇත. බොලීවියානු සානුව උතුරු චිලී රටෙහි පූනා ඩි අටකාමා නම් වූ කොටසින් වෙන්වනුයේ බටහිර කෝර්දියේරාවේ සිට නැගෙනහිර දිගට වෙන් වී ඇති කෙටි කඳු වැටියකිනි. පූනා ඩි අටකාමා මඳ සුළං සහිත ශීත වියළි ප්රදේශයකි. කඩින් කඩ විහිදි කෙටි කඳු වැටි අතර පවත්නා කුඩා නිම්නයන්හි ලුණු කෙත් හා ලෝකයේ ඉතා විශාල නයිට්රේට් නිධි ද වෙයි.
දක්ෂිණ අක්ෂාංශ 29°න් දකුණට සාමාන්ය වශයෙන් තනි වැටියක් සේ විහිදී ඇති කඳු දකුණු ඇන්ඩීස් කඳු වශයෙන් හැඳින්විය හැකිය. අකොංකගුවා ශිඛරයෙහි සිට ටියෙරා ඩෙල් ෆුයේගෝ දක්වා මේ වැටියෙහි උස ක්රමයෙන් අඩු වේ. ග්ලැසියර ඛාදනයට භාජන වී ඇති මෙහි දකුණු කොටස්වල ගැඹුරු නිම්න හා කඩ කඩ වූ උස්බිම් බහුලය. උස් වූ ප්රපාතාකාර කඳු බෑවුම් ශාන්තිකර සාගරය දක්වා ම විහිදෙයි. මේ හෙයින් ඉතා කඩතොලු වූ මෙම වෙරළ ෆියොඩයන්ගෙන් ගහනය. ග්ලැසියර ඛාදනයට විශේෂ වූ විල්, මොරේන, නිම්න ආදි භූමි ලක්ෂණ මෙහි බොහෝය.
දේශගුණික බලපෑම්: ඇන්ඩීස් කඳු පන්තිය දකුණු ඇමෙරිකාවේ දේශගුණය කෙරෙහි බලපවත්වන ඉතා වැදගත් සාධකයකි. කොලොම්බියාවේ සිට ටියෙරා ඩෙල් ෆුයේගෝ දක්වා ම ඇන්ඩීස් කඳුවල පැසිපික් සාගරික බෑවුම් නැගෙනහිර බෑවුම්වලට වඩා වර්ෂාධිකය. වැසිපල ගෙනදෙන සාගරික සුළං ඇන්ඩීස් කඳු මගින් අවහිර වන නිසා බොලීවියාවේ ඇල්ටිප්ලානෝ සානුව ද පීරු සානුව ද වියළි දේශගුණයකින් යුක්ත වූ අතර දකුණෙහි පැටගෝනියාව අර්ධ කාන්තාරයක් බවට පත්ව ඇත.
ඝර්ම කලාපයේ සිට සිසිල් සමශීතෝෂ්ණ කලාපය දක්වා ම අක්ෂාංශ රාශියක් ඔස්සේ විහිදි ඇන්ඩීස් කඳු වැටියෙහි උතුරේ සිට දකුණට ඒ ඒ කලාපයන්ට විශේෂ වූ ස්වාභාවික වෘක්ෂලතාදිය ඇතිවන්නා සේ ම මුහුදු මට්ටමේ සිට හිමෙන් වැසි ඉතා උස් ශිඛරයන් දක්වා ද ස්වාභාවික ශීතෝෂ්ණ ව්යාප්තිය හා වැසිපල අනුව ස්වාභාවික වෘක්ෂලතාදිය අනුක්රමයෙන් වෙනස් වේ. උෂ්ණ කලාපයෙහි වැසි බහුල පහත් බෑවුම්වල සදාහරිත සමක වනාන්තර ද මධ්ය අක්ෂාංශ ආශ්රිතව පිහිටි සමශීතෝෂ්ණ කලාපයේ වැසිපල නොඅඩු කඳු බෑවුම්වල සාමාන්යයෙන් මධ්යධරණී වෘක්ෂලතාදිය ද ඊටත් දකුණෙහි කේතුධර ශාක ද වැඩේ. කඳු බෑවුම්වල ‘ශාක රේඛාවට’ (tree line) ඉහළින් වැඩෙනුයේ උස් කඳු බෑවුම්වලට විශේෂ වූ මිටි පඳුරු හා තණකොළ පමණි. පීරු හා බොලීවියානු වියළි සානුවල එම දේශගුණයට ඔරොත්තු දෙන තණ පඳුරු හා ‘ටෝලා’ වැනි මිටි පඳුරු වැවේ. ටෝලා පඳුරු මෙම ප්රදේශයන්ට විශේෂ වූ ලාමා හා ඇල්පකා යන සත්වයන්ට ආහාර වේ. පූනා ඩි අටකාමා ප්රදේශය මෙතරම් වත් ශාක ජීවිතයක් නොමැති වූ ද වැලි සහිත වූ ද මහා මුඩු බිමකි.
ඛනිජ සම්පත්
ඇන්ඩීස් කඳු ලෝකයේ ඉතා ම වැදගත් ඛනිජ නිධි සහිත ප්රදේශයකි. බොලීවියාවේ බෙලෙක්, රිදී, ටංස්ටන්, තඹ හා රන් ආකර ද චිලී රටෙහි ඊයම්, තුත්තනාගම් හා වැනේඩියම් ද ඇත. කොලොම්බියාවේ මරකත මැණික් ලැබෙන මූසෝ ද රන් ගැරීම කෙරෙන මරකයිබෝ හා සොගමෝසා නිම්න හා චිලී රටේ ටලාරා ද ඇන්ඩීස් ප්රදේශයෝය. පීරුහි ඇන්ඩීස් කඳු අතරෙහි තඹ, රිදී හා ඛනිජ තෙල් ඇත්තේය. ඇන්ඩීස් කඳුවල ඛනිජ ධනය බොහෝ වුව ද ප්රවාහණ පහසුකම් මඳ වීම එහි ආකර කර්මාන්තයේ දියුණුවට බාධකයක් වී තිබේ.
ජනාවාස ව්යාප්තිය අනුව ඇන්ඩීස් කඳු කොටස් තුනකට බෙදිය හැකිය. පූනා ඩි අටකාමා ප්රදේශයේ සිට ටියෙරා ඩෙල් ෆුයේගෝ දක්වා කොටස සාමාන්යයෙන් ජනශුන්ය ප්රදේශයකි. පූනා ඩි අටකාමාහි සිට උතුරු පීරු දක්වා කොටසෙහි ප්රධාන වශයෙන් ආකර කර්මාන්තයෙහි යෙදුණු ජන සමූහයන්ගෙන් යුත් ජනාවාස ඇත. පීරු රටෙන් උතුරු ප්රදේශය ආකර කර්මාන්තයෙහි මෙම ගොවි කර්මාන්තයෙහි ද යෙදී ඇති ජන සමූහයන්ට වාසභූමි වේ. පීරුහි ඉන්කා හා කොලොම්බියාවේ චිබ්චා වැනි පැරණි කෘෂිකාර්මික ජන සමූහ, විශේෂයෙන් ම ස්පාඤ්ඤ ආධිපත්යයෙන් පසු, අභාවයට පත්ව ගොස් ඇති අතර එම ශිෂ්ටාචාරය ද විනාශ වී ගොස් ඇත. ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන්ගේ පැමිණීමෙන් පසු මෙම ප්රදේශයන්හි පැරණි කෘෂි කාර්මික හා වාරි මාර්ග ක්රම අභාවයට පත් විය. ආකර කර්මාන්තය, තිරිඟු හා බාර්ලි වැනි ධාන්ය වගාව, ගව හා බැටළු පාලනය වැනි ජීවනෝපාය ක්රම ඇති වී තිබේ. මෙසේ වුව ද ප්රාදේශීය ජනයා වැඩි වශයෙන් ඉරිඟු, අර්තාපල් යනාදී බෝග වගාවෙන් ජීවත් වන්නෝය. මුහුදු මට්ටමේ සිට අඩි 14,000ක් පමණ උස් වූ ඇන්ඩීස් බෑවුම් සානුවල හා ද්රෝණිවල මොවුන්ගේ ගොවිපළවල් ඇත.
දකුණු ඇමෙරිකානු මහාද්වීපයේ ගමනාගමනයට ඇන්ඩීස් කඳු ඉමහත් බාධකයකි. ඇන්ඩීස් කඳු වැටි අතර ද අභ්යන්තර සානු හා නිම්න අතර ද මෙම කඳුවල සිට විශේෂයෙන් ම ශාන්තිකර වෙරළ දක්වා ද ගමනාගමනය බොහෝ කාලයක් මුළුල්ලේ තවලම් මගින් කරගෙන යන ලදි. ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන්ගේ පැමිණීමට පෙර තවලම් සඳහා වැඩි වශයෙන් ලාමාවුන් යෙදූ අතර අනතුරුව ඒ සඳහා වැඩි වශයෙන් කොටළුවන් යෙදීම භාවිත විය. කොලොම්බියාවේ ගව තවලම් මෙන් ම රතු ඉන්දියානු මිනිස්සු ද බඩු එහා මෙහා ගෙන යෑම සඳහා යොදනු ලැබෙත්. චිලී රටෙහි සන්තියාගෝ නගරය හා ආජන්ටිනාවේ බුවනොස් අයිරිස් නගරය අතර ගමන් පහසුව සලසන ‘පැන් ඇමෙරිකන් මහා මාර්ගය’ හා දුම්රිය මාර්ගය ඇන්ඩීස් කඳු තරණය කරනුයේ උස්ප්ලාතා දුර්ගයත් ආජන්ටිනා-චිලී දේශ සීමාව ආශ්රිතව වැටී ඇති කඳුවැටියත් හරහා හාරා ඇති සැතැපුම් දෙකක් පමණ දිග උමඟක් ඔස්සෙහිය.
(සංස්කරණය: 1967)
