උද්භිදෝද්යාන
ඉහත දී ‘උද්භිදෝද්යාන’ යන පදයෙන් අදහස් කරන ලද්දේ උද්භිද විද්යාත්මක වර්ගීකරණයකට අනුව සංවිධානය කරන ලද උද්යානයකි. බෙහෙත් පැළෑටි වැවීම වැනි කටයුතු එහි මූලික අරමුණ විය. නූතන උද්භිදෝද්යානය කාර්යාංශ රාශියකින් සමන්විත විශාල ආයතනයකි. දර්ශනීය වූ ද දුර්ලභ වූ ද වෘක්ෂලතාදිය හා උද්භිද විද්යා පර්යේෂණයන්ට අදාළ ශාක වර්ග වැවීම හැරුණු විට ආධ්යාපනික වැඩ සටහන් මෙහෙයවීම, සංරක්ෂණ අංශ, පුස්තකාලය, රසායනාගාර හා උද්භිද විද්යා කෞතුකාගාර පවත්වාගෙන යෑම වැනි විවිධ අංග නූතන උද්භිදෝද්යානයක කාර්ය පරිපාටියට අයත් වේ. විද්යාඥයන්ගෙන් හා පරිපාලකයන්ගෙන් සමන්විත නිලධාරි මණ්ඩල ද ශාක අභිජනනය හා වෙනත් පර්යේෂණ කටයුතු සඳහා වූ පරීක්ෂණ භූමි ද පන්ති කාමර හා දේශන ශාලා ද එහි වෙයි. උද්භිද උද්යානය සාමාන්ය උද්යානයකට වඩා හාත්පසින් වෙනස් ස්වරූපයක් ගනී. සාමාන්ය උද්යානයක මුලික අරමුණ වනුයේ නරඹන්නවුනට විනෝදස්වාදය ලැබෙන පරිද්දෙන් නෙත් පිනවන භූමිදර්ශනයක් නිර්මාණය කිරීමයි. වර්තමාන උද්භිදෝද්යානය වූකලි ශාක පිළිබඳ දැනුම හා ඇල්ම දියුණු කොට මහජනයා අතර එය පතුරුවාලීම පරමාර්ථ කොටගත් විද්යාත්මක හා ආධ්යාපනික ආයතනයකි.
ලෝකයේ සෑම රටක ම පාහේ පවත්නා නූතන උද්භිදෝද්යාන සංවිධානය වී ඇත්තේ එක ම රටාවකට අනුවය. එහෙත් පාලනය හා භාරකාරත්වය අතින් උද්භිදෝද්යාන වර්ග කීපයකට බෙදා දැක්විය හැකිය. ලන්ඩනය අසල වූ ක්යු උද්භිදෝද්යානය, එඩින්බරෝ උද්භිදෝද්යානය, ඩබ්ලින්හි ග්ලැස්නෙවින් උද්භිදෝද්යානය, පැරිස් උද්භිදෝද්යානය, බර්ලින් උද්භිදෝද්යානය, වොෂිංටන්හි එක්සත් ජනපද උද්භිදෝද්යානය, ජාවාහි බ්රයිටෙන්ශෝර්ග් උද්භිදෝද්යානය, සිංගප්පූරු උද්භිදෝද්යානය වැනි වූ රජයට සම්බන්ධ උද්භිදෝද්යාන රජයේ ආර්ථික ආධාර ලබමින් අමාත්යාංශයක් නැතහොත් වෙනත් කාර්යාංශයක් යටතේ පරිපාලනය වෙයි. මිසූරි උද්භිදෝද්යානය වැනි වූ උද්භිදෝද්යාන වෙන ම භාරකාර මණ්ඩල මගින් නඩත්තු කරනු ලැබේ. විශ්වවිද්යාල ආදි අධ්යාපනායතනවල ම කොටසක් වශයෙන් පවත්නා උද්හිදෝද්යාන පරිපාලනය සඳහා ඊට සම්බන්ධ භාරකාර මණ්ඩල වෙයි. මේ අතර පොදුවේ නාගරික සභා මගින් හා පෞද්ගලික අරමුදල් මගින් පාලනය වන තවද උද්භිද්යෝද්යාන ගණයක් ඇත.
පලතුරු මෙන් ම වෙනත් ආහාර වර්ග ද හණ කෙඳි හා විවිධ වනෞෂධ වර්ග ද සම්බන්ධයෙන් ප්රයෝජනවත් ශාක වැවීම පරමාර්ථ කොටගත් බැවින් ආදිතම උද්භිදෝද්යාන කෙරෙන් ප්රයෝජ්යතාවාදී ස්වරූපයක් පිළිබිඹු විය. ක්රි.පූ. 2800 පමණේ දී චීනයේ විසූහයි සැලැකෙන ෂෙන් නුං අධිරාජයා නොයෙක් දේශවලට මිනිසුන් යවා ඖෂධමය වටිනාකමින් හෝ ආර්ථික වටිනාකමින් යුත් ශාක වර්ග එක්රැස් කොටගෙන රෝපණය කළ බව සඳහන් වීමෙන් චීන ජාතිකයන් උද්භිදෝද්යානයේ ආදිකර්තෘවරුන් ලෙස සැලැකීමට පිළිවන. එහෙත් නූතන උද්භිදෝද්යාන පුරාණ ආරාමෝද්යාන කෙරෙන් විකාසයට පැමිණි බව අදහස් කරනු ලැබේ. ක්රි.පූ. 1500 පමණේ දී මිසරයේ කාර්නැක්හි පිහිටා තිබුණු ආරාමෝද්යානය මීට නිදසුනි. ශාක පිළිබඳ අධ්යාපනයට ම ඇරුණු ආදි ම උද්යානය ලෙස සැලැකෙන්නේ ග්රීසියේ ඇතන්ස් නගරයේ පිහිටා තිබුණු ඇරිස්ටෝටල්ගේ උද්යානයයි. ඇරිස්ටෝටල් දාර්ශනිකයකු පමණක් නොව උද්භිද විද්යාව විෂයයෙහි පර්යේෂණ පැවැත්වූ විද්යාඥයෙක් ද වූයේය. ඔහුගේ මරණයෙන් පසු එම උද්යානයේ පරිපාලනය ඔහුගේ ශිෂ්යයා වූ තියොෆ්රැස්ටස් භාරයට පත් විය. උද්භිද විද්යාවේ ප්රථම අනුග්රාහකයා ඇරිස්ටෝටල් ලෙසත් උද්භිදෝද්යානයක ප්රථම ‘පරිපාලකයා’ තියෝෆ්රැස්ටස් ලෙසත් වර්තමාන ව්යවහාරයට අනුව සැලැකිය හැකිය. එතැන් සිට 16 වන ශතවර්ෂය වන තුරු ම උද්භිදෝද්යාන ඉතිහාසය සම්බන්ධයෙන් පැහැදිලි යමක් කිය නොහේ. 16 වැනි ශත වර්ෂයත් 17 වැනි ශත වර්ෂයත් අතරතුර කාලයේ දී වනෞෂධවේදීහු (ආදි උද්භිද විද්යාඥයෝ) ශාක අධ්යයනය උදෙසා ම පෞද්ගලික උද්යාන වගා කළහ. මේ පෞද්ගලික උද්යාන නූතන උද්භිද්යෝද්යානයේ මූලාවස්ථාව ලෙස සැලැකිය හැකිය. දහසය වැනි ශත වර්ෂයේ මැද භාගයේ (1543) දී මහාදිපාද කෝසිමෝ දෙ මෙදීචි විසින් ඉතාලියෙහි පීසා නගරයෙහි උද්භිද විද්යා අධ්යයනය උදෙසා මහජනතාව වෙනුවෙන් කැප කළ උද්යානයක් පිහිටුවන ලදි. උද්භිදෝද්යානය ශාක පිළිබඳ දැනීම පෘථුල ලෙස ව්යාප්ත කිරීම අරභයා වූ සැබෑ අධ්යාපනායතනයක් බවට පත් වුණු ප්රථම අවස්ථාව මෙය ලෙස සැලැකිය හැකිය. 1635 දී පැරිස් නගරයෙහි පිහිටුවන ලද ‘ජර්දං රෝයාල් දෙ ප්ලොන්ත් මෙද්සිනාල්’ (රාජකීය ඖෂධ ශාකෝද්යානය) නම් උද්භිදෝද්යානය අද ද ‘ජර්දං බොටැනික්’ (උද්භිදෝද්යානය) නමින් විද්යමාන වේ. 18 වැනි ශතවර්ෂය වන විට උද්භිදෝද්යාන පිළිබඳ හැඟීම ශීඝ්ර ලෙස පැතිරෙන්නට වන. යුරෝපයේ පමණක් නොව උතුරු ඇමෙරිකාවේ හා ආසියාවේ ද උද්භිදෝද්යාන පිහිටුවන ලදි. අනුක්රමයෙන් මැසචූසෙට්ස්හි කේම්බ්රිජ් (1622), ජපානයේ තෝක්යෝ (1684), ෆිලඩෙල්ෆියා (1728), ස්පාඤ්ඤයේ මැඩ්රිඩ් (1755), ලන්ඩනයේ ක්යු (1759), හංගේරියාවේ බුඩාපෙස්ට් (1771), පෘතුගාලයේ ක්වම්බ්රා (1773), ස්වීඩනයේ අප්සලා (1787), ඉන්දියාවේ සිබ්පූර් (1787), ස්වීඩනයේ ස්ටොක්හෝම් (1791), දකුණු ඇමෙරිකාවේ රියෝ ද ජනේරෝ (1808), නෝර්වේහි ඔස්ලෝ (1815), ජාවාහි බොයිටන්යෝක් (1817), ෆින්ලන්තයේ හෙල්සින්කි (1828), ඕස්ට්රෙලියාවේ මෙල්බෝන් (1842), සෝවියට් රුසියාවේ ලෙනින්ග්රෑඩ් (1843), ටැස්මේනියාවේ හොබාට් (1844), අප්රිකාවේ ඩර්බන් (1849), උතුරු ඇමෙරිකාවේ වොෂිංටන් (1850) හා සෙන්ට් ලුවී (1859), ඉතාලියේ හන්බරි (1867), උතුරු ඇමරිකාවේ බොස්ටන් (1872), ඉතාලියේ රෝම (1884), උතුරු ඇමෙරිකාවේ නිව් යෝක් (1895), දකුණු ඇමෙරිකාවේ බ්වේනස් අයිරිස් (1892), අප්රිකාවේ කේප් ටවුන් (1913) යන උද්භිදෝද්යාන ආරම්භ කරන ලදි.
මේ උද්භිදෝද්යාන අතුරෙන් බෙහෙවින් ම ප්රකට වී ඇත්තේ එංගලන්තයේ ලන්ඩන් නුවර පිහිටා ඇති රාජකීය ක්යු උද්භිදෝද්යානයයි (බ.) මෙය ප්රමාණයෙන් අක්කර 288කි. ශාක වර්ග 3,000,000කටත් අධික සංඛ්යාවක් මෙහි දක්නට ඇත. ලොව සෑම පෙදෙසකින් ම එක්රැස් කරන ලද මෙම ශාක සමූහය කෘෂිකර්මය හා උද්භිද විද්යාව සම්බන්ධයෙන් ඉතා වැදගත් වෙයි. මෙම උද්භිදෝද්යානයේ ප්රයත්නයක් වශයෙන් වෙළෙඳ වටිනාකමින් යුත් ශාක වර්ග රාශියක් නොයෙක් රටවලට බෙදා හරින ලදි. සිංකෝනා සහ රබර් දකුණු ඇමෙරිකාවේ සිට ආසියාවට හඳුන්වා දෙන ලද්දේ ක්යු උද්භිදෝද්යානයේ ප්රයත්නයෙනි. එමෙන් ම දෙල්, අන්නාසි, කෙසෙල්, තේ, කෝපි, කොකෝවා වැනි ශාක වර්ග ද මෙම ආයතනයේ පුරෝගාමිත්වයෙන් බෙදා හරින ලදි.
ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපද රාජ්යයෙහි පවත්නා උද්භිදෝද්යාන අතුරෙහි සෙන්ට් ලුවීහි පිහිටා ඇති මිසූරි උද්භිදෝද්යානය ද නිව් යෝක් නගරයේ පිහිටා ඇති නිව් යෝක් උද්භිදෝද්යානය හා බ්රුක්ලින් උද්භිදෝද්යානය ද වොෂිංටන්හි පිහිටා ඇති එක්සත් ජනපද උද්භිදෝද්යානය ද මුල් ගණයෙහි ලා සැලැකිය හැකිය. හාවඩ් විශ්වවිද්යාලයානුබද්ධ ආනෝල්ඩ් උද්යානය වෘක්ෂෝද්යාන (arboreata) අතුරෙහි සුප්රකටය.
(සංස්කරණය: 1970)
