උපසම
සියලු සසර දුක් රැස සන්හිඳී ගිය ස්වභාවයයි. දුක් සන්හිඳීමෙන් උපන් ශාන්ත වූ උපසමසුඛ සංඛ්යාත නිවනට නමෙකි. වේදයිතසුඛ උපසමසුඛ යයි සැප දෙකෙකි. චක්ෂුරාදි ද්වාරයෙහි මනාප වූ රූපාදි අරමුණු ගැටීමෙන් උපදනා ඵස්සපච්චය වූ යම් සැප වේදනාවක් වී නම්, එය වේදයිතසුඛ නමි. හේතුප්රත්යයෙන් උපන් ඒ සැප වේදනාව අන්තයෙහි විපරිණාමයෙන් මහාපරිදාහයට කාරණ වන හෙයින් දුක් වූයේ මය. දුඃඛ හේතූන්ගේ අත්යන්ත නිරෝධය නිසා ඇති වන අප්රත්යය වූ සුඛස්වභාවය උපසමසුඛ නමි. රෝග නිදානයට පිළියම් කිරීමෙන් රෝගයාගේ සන්හිඳීම මෙනි.
උපසමය වනාහි මානමද පුරුෂමදාදි සියලු මදයන් වනසන හෙයින් ‘මදනිම්මදන’ යැ; ඊට පැමිණ සියලු මැ කාමපිපාස නසන හෙයින් ‘පිපාසවිනය’ යැ; පඤ්චකාමගුණාලයන් මුල් සිඳීමට යන හෙයින් ‘ආලයසමුග්ඝාත’ යැ; ත්රෛභූමක වට්ටය සිඳී යන හෙයින් ‘වට්ටූපච්ඡෙද’ යැ. සර්වප්රකාරයෙන් තෘෂ්ණාව ගෙවෙන සිඳෙන නිරුද්ධ වන හෙයින් “තණ්හක්ඛය, විරාග, නිරොධ” නමැයි ද කියනු ලැබේ. යළි ප්රත්යයෙන් සකස් නොවූ හෙයින් ‘අසඞ්ඛත’යැ; ඒකාන්ත සත්භාවය හේතු කොටගෙන ‘සච්ච’ යැ; සංසාරයාගේ පරතෙර හෙයින් ‘පාර’ යැ; පරමගම්භීර බැවින් ද අතිසූක්ෂ්ම ශාන්ත ස්වභාව බැවින් ද නොවැඩූ මාර්ග ඥාන ඇතියන් විසින් දක්නට නොහැකි වන බැවින් ද අතිශයින් දුර්දශ නුයි ‘සුදුද් දස’ යැ; එහි ජරා නැත් නුයි ‘අජර’ යැ; ජරා මරණාදියෙන් නොබිඳෙන හෙයින් ස්ථිරාර්ථයෙන් ‘ධුව’ යැ; තෘෂ්ණාදි ප්රපඤ්ච නැති හෙයින් ‘නිප්පපඤ්ච’ යැ; එහි මරණ නැත් නුයි ‘අමත’ යැ; කෙලෙසිලි දහම් නැති හෙයින් ‘සිව’ යැ; කාමාදි යෝගයෙන් අනුපද්රැත හෙයින් ‘ඛෙම’ යැ; ආශ්චර්ය්ය බැවින් අභූතපූර්ව නුයි ‘අබ්භුත’ යැ; සියලු අනර්ථ නැති බැවින් ‘අනීතික’ යැ; නිදුක් බැවින් ‘අබ්යාපජ්ඣ’ යැ; සියලු කෙලෙස් මලයෙන් අත්යන්ත පවිත්ර හෙයින් වෙසෙසින් ශුද්ධ නුයි ‘විසුද්ධි’ යැ; සතර ඕඝයන් විසින් නොමැඩිය හැකි නුයි ‘දීප’ යැ; සියලු වට්ට දුක්ඛයෙන් රක්නා හෙයින් ‘තාණ’ යැ. මේ ආදි වශයෙන් උපසමයෙහි අනේක ගුණ මෙනෙහි කරනුවහුට අර්හත් ඵලය අවසන් කොට ඇති සියලු ලොවී ලොවුතුරා සුව ලැබිය හැක්කේයි.
සියලු දුකට හේතු වූ සමුදය සංඛ්යාත තෘෂ්ණාව නිරවශේෂ කොට මාර්ගයෙන් සිඳවීම හේතුකොටගෙන ඇති වන දුක්ඛනිරෝධ නම් වූ නිර්වාණය ම සන්හිඳුණු සියලු දුක් ඇති බැවින් උපසමසුඛ යයි කියනු ලැබේ.
(සංස්කරණය: 1970)
