ඇට්ටේරිය

[මුරායා පනිකුලාටා-Murraya paniculata (L). Jack.]. මෙය රුටාසේ කුලයට අයත් කුඩා අලංකාර ගසකි. තරමක් පහතට නැමී තිබෙන අතු රාශියකින් යුක්තය. ගසේ පොත්ත කෙඳි සහිතය. කොළ අඟල් හතරේ සිට හය දක්වා දිගය; සංයුක්තය; අසමපක්ෂය (imparipinnate). ප්‍රාක්ෂයක (rachis) කොට නටු ඇති පත්‍රිකා තුනේ සිට හය දක්වා තිබේ. මේ පත්‍රිකා සමහරක් ඒකාන්තරය (alternate); සමහරක් සම්මුඛය; අණ්ඩාකාරය. අග්‍රස්ථ පත්‍රිකාව අනික් පත්‍රිකාවලට වඩා ලොකුය. කොළ තැළුැ විට හෝ පොඩි කළ විට සැර සුවඳක් නික්මෙයි. ඉහළ කොළවල කක්ෂයන්හි (axils) ඇති බහු-අක්ෂවල (cymes) සැර සුවඳක් ඇති සුදුපාට මල් තිබේ. මල ඝණ්ටාකාර (campanulate)ය. මලක විෂ්කම්භය අඟලකින් හතරෙන් තුනක් පමණය. මණිපත්‍ර (sepals) බොහෝ කුඩාය. දල පහක් තිබේ. ජායාංගධරයක් (gynophore) පිට ඩිම්බකෝෂය (ovary) පිහිටා තිබේ. කලංකය (stigma) තරමක් ලොකුය. ඵලය බදරියකි (berry); අඟල් බාගයක් පමණ දිගය; ගෝලාකාරය; සිනිඳුය. ඇට එකක් හෝ දෙකක් තිබේ.

ලංකාවේ පාතරට ප්‍රදේශවල මේ ශාකය තරමක් බහුලය. ජූනි සිට සැප්තැම්බර් දක්වා මල් පිපේ. ඉන්දියාව, චීනය, ඕස්ට්‍රේලියාව හා ශාන්තිකර දුපත් ආදී ප්‍රදේශවල ද මේ ශාකය වැවේ. ඇට්ටේරිය ලීය කහපාටය, තදය. බස්තම්, වටාපත් මිටි ආදිය පිණිස මේ ලීය ගනු ලැබේ.

ආයුර්වේද මතය

ශ්වේත, ශ්‍යාම, කපිල වශයෙන් ඇට්ටේරිය ප්‍රභේද තුනකි. ශ්වේත ඇට්ටේරිය තික්තය. ශීතවීර්ය ඇත්තේය; පින්දාහ නසයි; බලකාරකය; රුචි උපදවන්නේය; පැහැපත් කරයි; හික්කා, ශෝඵ, විසර්ප ප්‍රශමනය කරයි. ශ්‍යාම ඇට්ටේරිය උණුසුම්ය; කුළුය; තික්ත රසයෙන් යුක්තය; වාසෙම් නසයි; අග්නි දීපනය කරයි; අජීර්ණ, ශෝඵ, අතීසාර පහ කරයි. කපිල ඇට්ටේරිය තික්තය; ශීත වීර්යයෙන් යුක්ත ය; වාත, පිත්ත, ජ්වර, ඡද්දි, හික්කා, ශ්‍රම හා ගැබ් නසන්නේය. ඇට්ටේරිය තෙවර්ගයේ ම ශීත ශෝඵ, විසර්ප, පිත්ත ප්‍රශමන ගුණ ද ශරීරය පැහැපත් කිරීම්, බලවැඩීම් හා ආහාර රුචිය ඉපදවීම් සංඛ්‍යාත ගුණ ද පොදුවේ ඇත. වසා මේහයෙහි දී ඇට්ටේරිය මුල් හා පොතු ද ජ්වරයෙහි දී ඇට්ටේරිය හරය ද නේත්‍ර රෝගයන්හි දී ඇට්ටේරිය දලු ද ගෘධ්‍රසී නම් වාත රෝගයෙහි දී ඇට්ටේරිය පොතු ද වෙනත් ඖෂධ සමඟ යොදනු ලැබේ.

(සංස්කරණය: 1967)