උපමාන
මෙය අලංකාර ශාස්ත්රයෙහි ද ආයුර්වේදයෙහි ද දර්ශන ශාස්ත්රයේ ප්රමාණ (තර්ක) අංශයෙහි ද බෙහෙවින් ප්රචලිතව පවත්නා ශබ්දයකි. ව්යවහාරය, ව්යුත්පත්තිය හා විග්රහය අනුව බලන කල ශබ්දයාගේ සාමාන්ය අර්ථය වන්නේ වෙනස් වූ වස්තු දෙකක් අතර පිහිටි සමානකම පෙන්වා දීම යනුයි. මේ සමානකම මගින් ලෝකයා ස්වකීය දෛනික ජීවිතයෙහි දහසක් කටයුතු ඉටු කරගනී. සාහිත්යයෙහි ද උපමානයට ලැබී ඇත්තේ විශේෂ තැනකි.
අලංකාර අතුරෙන් අලංකාර ශාස්ත්රයෙහි උපමා අලංකාරය වඩාත් ජනප්රිය වූවකි. උපමාවකින් කෙරෙන්නේ යම් යම් කරුණු අතින් වස්තු දෙකක එකිනෙක හා ඇති සාධර්ම්යාත්මක වූ සම්බන්ධය මතුකොට දක්වාලීමයි. “වියළී ගිය දණ්ඩක් සේ ගත දිස් වෙයි; එහෙත් මුහුණ විකසිත වූ පියුමක් මෙන් ප්රභාසම්පන්නය.” මේ වනාහි උපමා අලංකාරයට ගැළපෙන උදාහරණ දෙකකි. උදාහරණ දෙකෙහි ම කොටස් දෙක දෙක වෙයි. එකක් උපමානය වන අතර අනෙක උපමේයය වේ. ගතෙහි කෙසඟ ගතියත් මුහුණෙහි ප්රභා සම්පත්තියත් අනාවරණය කොට පෙන්වීමට සාධනය වශයෙන් අප විසින් යොදා ගනු ලැබුවේ වියළි ගිය දණ්ඩ හා විකසිත වූ පියුමය. සාධන ස්වරූපයක් ගන්නා වූ වියළී ගිය දණ්ඩත් විකසිත වූ පියුමත් යන දෙක උපමාන නම් වේ. සිඳී ගිය තෙත් ගතිය නිසා හැකිළී විරූපව සැහැල්ලු බවට පත් වූ දණ්ඩක් යම් බඳු වෙයි ද, ගත ද සිඳී වියළී ගිය ලේ මස් නිසා වැහැරී විරූපව ගිය හෙයින් එබඳු ම වන්නේය. පිපුණ පියුමක යම් බඳු සිත්කලු දිස්නයක් හා බැලූවන් වසඟ කරන ගතියක් දිස් වෙයි ද, එබඳු ම සිත්කලු දිස්නයක් හා බැලූවන් වසඟ කරන ගතියක් මුහුණෙහි ද දිස් වෙයි යනු උදාහරණ දෙකෙන් ව්යක්ත වන්නා වූ අර්ථයෝ වෙත්. උපමේයයෙහි යම් බඳු තත්වයක් විදහා දැක්වීමට යමෙක් අදහස් කරයි ද, එම තත්වය අනූනව පහසුවෙන් අවබෝධ කරවනසුලු උදාහරණයක් හෙතෙම උපමානය වශයෙන් යොදා ගනී.
ආයුර්වේදයෙහි ලා චරක සංහිතාව තර්ක ශාස්ත්රය අනුගමනය කරමින් උපමානය ප්රමාණයක් කොට සලකයි. (රෝගාදිය පිළිබඳව) ඇති තතු (තත්වය) වටහා ගනු පිණිස හේතු සතරක් එහි පෙන්වනු ලැබේ. ප්රත්යක්ෂය, අනුමානය, ඓතිහ්යය හා ඖපම්යය ඒ සතරයි. මුළා නොවූ දැනීමක් සපයන සාධනය හේතු නමින් මෙහි ගැනෙයි. වස්තු දෙකක ඇති සාධර්ම්යාත්මක සමානකම එකිනෙක හා සසඳා පෙන්වීම ඖපම්යය නම් වේ. ඖපම්ය ශබ්දයෙන් උපමානය ගැනෙන බව මෙයින් පෙනේ.
දර්ශන ශාස්ත්රයෙහි උපමානය ප්රමාණයකි. එනම් නිවැරදි දැනුමක් සපයන මගකි. ඇස්, කන් ආදි ඉන්ද්රියයන් මගින් ලබන (ප්රත්යක්ෂ) දැනීම හා සමාන ම දැනීමක් උපමානය නිසා ද ඇති වෙයි යනු සාමාන්ය මතයයි. උපමානය අනිකුත් ප්රමාණයන්ගෙන් වෙන් කොට පෙන්විය හැකි ස්වෛරී ප්රමාණයක් නොවන්නේ යයි දර්ශන කීපයක පැවසේ. උපමානයේ අඩිතාලම වන එක හා සමාන වූ දැනීම (සාදෘශ්ය ඥානය) මගින් නොදන්නා වූ වස්තුවක් දැනගත හැකි බව පිළිගනු ලැබේ. එසේ වුවත් ඒ දැනීම අනුමාන ආදි ප්රමාණ මගින් ඉටු වන හෙයින් උපමානය අමුතු ම ප්රමාණයක් කොට නොසැලකිය යුතු යැයි ද කියත් (ප්රමාණ බ.). හින්දුවරුන්ගේ ෂඩ් දර්ශන අතුරෙන් සාංඛ්ය, යෝග හා වෛශේෂික යන දර්ශනත්රය උපමානය පිටුදකින අතර, ජෛන හා බෞද්ධ දර්ශන එය අමුතු ම ප්රමාණයක් සේ පිළිගන්නේ නැත.
න්යාය, මීමාංසා හා වේදාන්ත දාර්ශනිකයෝ උපමාන ප්රමාණය දැඩිව වැලඳ සිටින පිරිසකි. උපමානයේ ස්වරූපය පිළිබඳව ඔවුන් අතර මතභේද පවතී. මතභේදය නිසා ඔව්හු දෙපිලකට බෙදී ගියහ. එක පිලකට හුදකලා න්යායය ද අනෙක් පිලට මීමාංසා හා වේදාන්ත දර්ශන දෙක ද ඇතුළත් විය. වේදාන්ත දර්ශනයත් ඇත්ත වශයෙන් ම මීමාංසාව ම බව භාරතීයයන්ගේ පිළිගැනීමයි. ඒ හේතුකොටගෙන ම මීමාංසා ශාස්ත්රය පූර්වමීමාංසා නමින් ද වේදාන්තය උත්තරමීමාංසා නමින් ද බොහෝ තැන ව්යවහාර වේ. මේ අනුව උපමානය පිළිබඳව මීමාංසාව හා වේදාන්තය දරන අදහස් සමානය. එසේ හෙයින් උපමානයට හිමි ස්වරූප දෙකක් පමණක් මෙහි දී පෙන්වීම සෑහේ.
“කුළුමීමා වනාහි ගම්බද මීගොනකු වැනි සතෙකි” යනු උපමානයට දේශීය උදාහරණයකි. සිතුල් පව්ව බලා යන මගියෙක් යාල අභය භූමිය අසලට පැමිණියේ කුළුමීමා යයි කියන්නේ කෙබඳු සතකුට දැයි ප්රදේශවාසී වැඩිහිටියකුගෙන් ඇසීය. කුළුමීමා වනාහි මීගොනකු වැනි සතෙකැයි හෙතෙම මගියාට පැවසීය. මීගොනාත් කුළුමීමාත් අතර ඇත්තේ හැඩහුරුකමින් සමානකමකි යන මේ දැනුම ඇතිව වනගත යාලට පිවිසි මගියා දියකඩක දිය බොන්නා වූ මීගොනකු හා සමාන සතකු දකී. ඒ හා සමඟ වැඩිහිටියා කී වචන ඔහුට සිහි වෙයි. අනතුරුව කුළුමීමා යයි කියන්නේ මෙම සතාට බව ඔහුට අවබෝධ වෙයි. උපමිති නමින් දැක්වෙන මෙම අවබෝධය උපමානයෙන් ඇති කළ ඵලයයි. හොඳට දැක පුරුදු වස්තුවකට ඇති සමානකමක් මගින් නුදුටුවිරූ නොදත් දෙයක් පිළිබඳව දැනීමක් සපයන සාධනය උපමානයයි. මේ වනාහි න්යායයට අභිමත උපමාන ස්වරූපයයි.
මීමාංසකයනට හා වේදාන්තීනට අභිමත උපමාන ස්වරූපය මෙයට වෙනස් වෙයි. විශේෂයෙන් ම මේ වෙනස පවත්නේ උපමාන ඵලයෙහිය. වැඩිහිටි වාක්යය, සමාන සතකු දැකීම හා ඒ හා සමඟ වැඩිහිටියාගේ වචන සිහිවීම උපමානයට අවශ්ය අංග බව නෛයායිකයන් මෙන් ම මීමාංසකයෝ ද පිළිගනිත්. එසේ වුවත් පෙර නුදුටුවිරූ, එහෙත් මේ දැන් පෙනෙන, කුළුමීමා පිළිබඳ වූ අවබෝධය උපමානයේ ඵලය කොට නොගනිත්. කුළුමීමා හා සමානකමක් ඇත්තා වූ කලින් දුටු, එහෙත් දැන් නොපෙනෙන, ගම්බද ඒ මීගොනා පිළිබඳව සිහියට නැගෙන අවබෝධය ඔවුනට උපමාන ඵලයයි. කුළුමීමා ඇසට යොමු වී දැන් ප්රත්යක්ෂයෙන් පෙනෙන හෙයින් ඌ පිළිබඳව වන දැනීම උපමානයෙන් වන්නකැයි කීම මහා විහිළුවක් යයි ද ඔව්හු පවසත්.
පුරාණ නෛයායිකයන්ට තිබුණේ සමානකම මුල් කොටගත් එක ම එක උපමානයකි. එහෙත් පශ්චාත්කාලීන ප්රාමාණිකයන්ට තෙවර්ගයක උපමානයක් දැනට තිබේ: 1. සමානකම අනුව වන සාධර්ම්ය උපමානය, 2. විෂමකම අනුව වන වෛධර්ම්ය උපමානය, 3. වස්තුවට ම පමණක් විශේෂ වූ අමුතු ම ගති ගුණ අනුව වන අසාධාරණ උපමානය යනුවෙනි. මේ තුනට පොතපතෙහි ඇතුළත් කොට දැක්වෙන උදාහරණ ක්රමයෙන් මෙසේය: 1. වනගවයා වනාහි ගම්බද ගවයා හා සමාන සතෙකි. 2. ඔටුවා වනාහි අසකුට ඇත්තාක් වැනි සමතල පිටක් හා කෙටි බෙල්ලක් නැති සතෙකි. 3. කඟවේණා යනු නාසය මත පිහිටා ඒ හොබවන අඟක් ඇති සතෙකි. මෙකී උපමානත්රයය සාරසංග්රහය වැනි චිකිත්සා ග්රන්ථයන්හි ද දක්නා ලැබේ. චිකිත්සා ශාස්ත්රයෙහි විස්තර කරන ලද ශාක හා පැළෑටි වැනි ඖෂධ වර්ග දැන හැඳින ගනු වස් මේ තෙයාකාර උපමානය වෛද්ය ශිෂ්යයන්ට බෙහෙවින් ප්රයෝජනවත් වේ. ඒ බව න්යායභාෂ්යයෙහි ද පෙන්වා ඇත. අලංකාර, ආයුර්වේද හා දර්ශන යන සෑම තැනක ම දැක්වූ උපමානයෝ සාදෘශ්ය ඥානය ම මුල් කොට ඇති වන බව සිත්හි තබාගත යුතු වෙයි.
(කර්තෘ: ඇස්. අබයසිංහ)
(සංස්කරණය: 1970)
