උපේක්ෂා
(පා. උපෙක්ඛා). සත්ත්වසංස්කාරාදීන් කෙරෙහි මැදහත්බව උපේක්ෂා නම් වෙයි. සම කොට බැලීම, අපක්ෂපාතව බැලීම යනු උපේක්ෂා ශබ්දයෙහි අර්ථයි. උපේක්ෂාව ඡළංගුපෙක්ඛා, බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා, බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා, විරියුපෙක්ඛා, සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, වෙදනුපෙක්ඛා, විපස්සනුපෙක්ඛා, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා, ඣානුපෙක්ඛා, පාරිසුද්ධිපෙක්ඛා යන විසින් දසවැදෑරුම් වෙයි. රහත්හුගේ චක්ඛු ආදි සදොරෙහි රූපාදි අරමුණක් එළඹ සිටි කල්හි ඉෂ්ටානිෂ්ට අරමුණෙහි සොම්නස් දොම්නස් නූපදවා පරිශුද්ධ ප්රකෘති වශයෙන් පවත්නා මධ්යස්ථභාවය ෂඩඞ්ගෝපේක්ෂා නමි; “උපේක්ෂා සහගත සිතින් එක් දෙසක් පතුරුවා වෙසෙයි” යනාදීන් ආ සත්ත්වයන් කෙරෙහි මධ්යස්ථාකාරයෙන් වූ උපේක්ෂාව බ්රහ්මවිහාරෝපේක්ෂා නමි; සහජාත ධර්මයන් කෙරෙහි මධ්යස්ථාකාරයෙන් වූ බෝධ්යඞ්ග දේශනාවෙහි වදාළ උපේක්ෂාව බෝධ්යඞ්ග උපේක්ෂා නමි; අත්යාරබ්ධ නොවූ, අතිශිථිල නොවූ, වීර්ය්ය සංඛ්යාත උපේක්ෂාව වීර්යෝපේක්ෂා නමි; සමාධි වශයෙන්, විදර්ශනා වශයෙන් ප්රථම ධ්යානාදියෙන් විෂ්කම්භණය කරන ලද නීවරණ විතර්කාදිය සනිටුහන් කොටගැනීමෙහි පැවැති උපේක්ෂාව සංස්කාරෝපේක්ෂා නමි; සුව දුක් නොවූ අදුක්ඛමසුඛ වේදනා සඞ්ඛ්යාත යම් උපේක්ෂාවක් ඇද්ද එය වේදනෝපේක්ෂා නමි; අනිත්යාදි වශයෙන් සම්මර්ශනයෙහි මධ්යස්ථ වූ යම් උපේක්ෂාවක් ඇද්ද එය විදර්ශනෝපේක්ෂා නමි; ඡන්දාදි යේවාපනක ධර්මයන් කෙරෙහි ආ සහජාත ධර්මයන් සමව ඉසිලීමට කාරණ වූ යම් උපේක්ෂාවක් ඇද්ද එය තත්රමධ්යස්ථෝපේක්ෂා නමි; අග්ර වූ ධ්යාන සුඛයෙහි දු අපක්ෂපාතබව උපදවන යම් උපේක්ෂාවක් ඇද්ද එය ධ්යානෝපේක්ෂා නමි; නීවරණාදි ප්රතිපක්ෂ ධර්මයන්ගෙන් අත්යන්තපරිශුද්ධ වූ උපේක්ෂාව පාරිශුද්ධි උපේක්ෂා නම් වේ.
මේ දශ උපේක්ෂාවන් අතුරෙහි ඡළඞ්ග, බ්රහ්මවිහාර, බොජ්ඣඞ්ග, තත්රමජ්ඣත්ත, ඣාන, පාරිසුද්ධි යන උපේක්ෂා සය අර්ථ විසින් එක් ම තත්රමධ්යස්ථ උපේක්ෂාව වෙයි; ඒ ඒ අවස්ථාභේදයෙන් වෙන වෙන නම් ලබයි. එක ම මිනිසකුගේ කුමාර, තරුණ, මහලු, සෙන්පති, රජ ආදි අවස්ථා භේදය මෙනි. එහෙයින් යම් තැනක ඡළඞ්ග උපේක්ෂාව වී නම් එතැන්හි බොජ්ඣඞ්ගාදි අන් උපේක්ෂාවක් නැත. එසේ ම බ්රහ්මවිහාරාදි උපේක්ෂාවක් ඇති තැන ඡළඞ්ගඋපේක්ෂාදිය නොවේ යයි දත යුතුය.
තවද සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, විපස්සනුපෙක්ඛා යන දෙක ද අර්ථ විසින් ප්රඥාව මය; කෘත්ය වශයෙන් ඔවුන්ගේ වෙනස වෙයි. වීර්යය, වේදනා යන උපේක්ෂා දෙක අර්ථ විසින් එකිනෙකට වෙනස් වෙයි. දැක්වූ ලක්ෂණයෙන් ඒ ඒ තැන යෙදෙන උපේක්ෂාව දත යුතු වේ.
(සංස්කරණය: 1970)
