උමා ඔය
මහවැලි ගඟේ වැදගත් අතුගංගාවකි. හපුතලේ කඳු හා ඉන් බටහිර දෙසට වූ හෝටන්තැන්න දක්වා තංගමලේ, ඉදල්ගස්හින්න ආදිය ඔස්සේ වූ මහා කඳු ප්රාකාරයෙහි උතුරුදිග බෑවුම් ද හෝටන් තැන්නේ සිට උතුරු දෙසට විහිදි තොටුපොළ, හක්ගල, පිදුරුතලාගල ආදියෙන් යුත් කඳු වැටියෙහි නැගෙනහිර බෑවුම් ද පිදුරුතලාගල සිට ඊසාන දිගට මහකුඩාගල, රාගල, මොරහෙල, දොඩන්ගලකන්ද, ලස්සපතන ආදි මුදුන් ඔස්සේ වූ කඳු වැටියෙහි ගිනිකොන බෑවුම් ද ලස්සපතනේ සිට උතුරු දෙසට රන්දෙණිගල දක්වා වූ කඳු වැටියෙහි නැගෙනහිර බෑවුම් ද උමා ඔයේ ජලවහන ප්රදේශයට මායිම් වේ. උමා ඔය නිම්නය හා බදුලු ඔය නිම්නය අතර දියබෙත්ම හපුතලේ කඳුවල සිට කටුගහකන්ද, දෙහිවින්න, රාගල්කන්ද, වටගොඩ, ඔරුගල්කන්ද, ලුණුවැලිකොත, දහගල, කොස්ගොල්ලෙකන්ද, දෙමටපෑළැස්ස, බෙරමඩහින්න, ඉලුක්පැළැස්සකන්ද, කිවුලේගෙදරකන්ද ආදි මුදුන් ඔස්සේ පතහගල දක්වා වූ කඳුවැටිවලින් සෑදී ඇත. හපුතලේ සිට හෝටන් තැන්න හරහා පිදුරුතලාගල දක්වා වූ කඳුවැටිවලින් වට වූ ඌව ද්රෝණියෙහි බටහිර කොටසෙහි හෙවත් උඩුකිඳ ප්රදේශයේ ඇළ දොළ එක් වීමෙන් සෑදෙන මහතොටිල ඔය, අඹේවෙල ඔය, බෝමුරු ඇල්ල ඔය ආදිය එක් වීමෙන් උමා ඔය පටන් ගනී. දබරගල අවටින් පටන් ගෙන වැලිආරාව අසල දී හල්ඔය ද රාගල පෙදෙසින් පටන් ගන්නා ඕබඩ ඔය, හල්ග්රන් ඔය හා කුඩා ඔය එක් වීමෙන් සෑදෙන මාදුල්ලා ඔය ද උමා ඔයට වම් ඉවුරෙන් එක් වේ. දකුණු ඉවුරෙන් මීට එක් වන ශාඛා එතරම් විශාල නොවේ.
වැලිමඩට සැතැපුම් තුනක් පමණ නැගෙනහිර දිගින් වූ හංගිලිඇල්ල අසල දී මහතොටිල ඔය ද එක් වූවායින් පසුව උමා ඔය දොරුවක් යැයි කිව හැකි ප්රපාතාකාර බෑවුම් සහිත පටු නිම්නයක් ඔස්සේ උතුරු දිගට ගලා ගොස් රන්ටැඹේහි දී මහවැලි ගඟට වැටේ. බෝමුරු ඇල්ල ඔයේ පටන් ගැන්මේ සිට රන්ටැඹේ දක්වා උමා ඔයේ දිග දළ වශයෙන් සැතැපුම් 55ක් පමණ වේ.
උමා ඔයේ දිය ඇලි වශයෙන් ගිණිය හැක්කේ එහි ශාඛා වන බෝමුරු ඇල්ල ඔයේ පිහිටි පේරවැල්ල ඇල්ලත් හල්ඔයේ පිහිටි මානවෙල ඇල්ලත්ය.
උමා ඔයේ මුළු ජලවහන ප්රදේශය ම වියළි කලාපයේ පිහිටා ඇත. ඊසාන දිග මෝසම් සුළඟින් පමණක් වර්ෂාව ලබන මෙහි ගොවිතැන් කටයුතු සඳහා ජල සම්පාදන හා වාරිමාර්ග ක්රම අත්යවශ්යව ඇත. උමා ඇළ ව්යාපාරය (1900) හා බත්මැඩිල්ල ව්යාපාරය (1949) උමා ඔයේ ප්රධාන ජලසම්පාදන ව්යාපාරයි. දඹගස්තලා ඔයේ ජලය අඹේවෙල ඔයට හැරවීම සඳහා වූ අඹේවෙල ව්යාපාරය ද (1967) උමා ඔය නිම්නයට ජලසම්පාදනය කරන්නක් වශයෙන් ගිණිය හැකිය.
(සංස්කරණය: 1970)
