අසම්පාතය
(Parallax). ඈත පිහිටි වස්තූන් දෙස බලා සිටින නිරීක්ෂකයකු එහාට හෝ මෙහාට චලනය වෙතොත් ඒ ඒ වස්තූන් පිහිටි තැන් සාපේක්ෂව වෙනස් වෙන්නාක් මෙන් ඔහුට පෙනේ. නිරීක්ෂකයා සිටින ස්ථානයේ සැබැවින් ම ඇති වන වෙනස්වීම කරණකොටගෙන ඈත වස්තූන් පිහිටි තැන්වල ඇති වන්නාක් මෙන් පෙනෙන වෙනස් වීමට හෙවත් විස්ථාපනයට අසම්පාතය යයි කියනු ලැබේ. මෙම වෙනසේ ප්‍රමාණය අසම්පාත වෙනස නමින් හැඳින්වේ. අසම්පාත වෙනස වස්තුවේ දුර ප්‍රමාණයට ප්‍රතිලෝම වශයෙන් සමානුපාත වේ.
අසම්පාතය මෙසේ පෙන්නුම් කළ හැකිය. A සහ B යන දඬු දෙකක් ඇසට එක එල්ලේ සිරස් අතට තබනු ලැබේ. B දණ්ඩ A දණ්ඩට යන්තම් පිටිපසින් තිබේ. ඇස දකුණු පැත්තට චලනය කළහොත් B දණ්ඩ A දණ්ඩේ දකුණු පැත්තට චලනය වන්නාක් මෙන් පෙනේ. නැතහොත් A දණ්ඩ B දණ්ඩේ වම් පැත්තට චලනය වන්නාක් මෙන් පෙනේ. ඇස වම් පැත්තට චලනය කළහොත් B දණ්ඩ වම් පැත්තට චලනය වන්නාක් මෙන් පෙනේ. නිරීක්ෂකයාගේ ඇස චලනය වන දිසාවට ම ඈත තිබෙන වස්තුව ද චලනය වන්නාක් මෙන් පෙනේ. B දණ්ඩ A දණ්ඩට ඉඳුරා ම ඉහළින් ඍජුව පිහිටියේ නම් නිරීක්ෂකයාගේ ඇස කවර පැත්තට චලනය වූවත් දඬු දෙක එක කෙළින් තිබෙන බැව් පෙනේ.
පරිමාණ හා සූවක යොදා තිබෙන උපකරණවල පාඨාංක (readings) කියවන විට අසම්පාතය පිළිබඳ දෝෂ වැළැක්වීමට නිරීක්ෂකයාගේ ඇසත් උපකරණයෙහි සූචකයත් පරිමාණයේ තලයට ලම්බාකාරව සැලකිල්ලෙන් එක එල්ලේ තබා ගත යුතුය.
අසම්පාතයෙන් ඇතිවන ප්‍රතිඵල ගැන නක්ෂත්‍ර විද්‍යාවෙහි දී විශේෂයෙන් සැලකිලිමත් වියයුතුයි. ස්වකීය කක්ෂය දිගේ ගමන් කරන පෘථිවියට ඈතින් දක්නා තාරකා පිහිටි ස්ථාන හා ළඟින් දක්නා තාරකා පිහිටි ස්ථාන ද සසඳා බලන විට ඒ තාරකා අතර ඇති දුර ප්‍රමාණ වෙනස් වන්නාක් මෙන් පෙනේ. මේ අසම්පාත වෙනස කරණකොට ගෙන වඩා ළඟ තිබෙන තාරකාවල දුර ප්‍රමාණය ත්‍රිකෝණ කරණයෙන් (triangulation) ගණනය කළ හැක. ලෝකයේ නොයෙක් ප්‍රදේශවල තිබෙන නිරීක්ෂණාගාර අතර ඇති සැතැපුම් දහස් ගණනින් යුත් මූලික රේඛාවන්ගේ ආධාරයෙන් චන්ද්‍රයාගේ අසම්පාතය නිර්ණය කළ හැකිය. මේ අසම්පාතයෙන් චන්ද්‍රකක්ෂයේ ප්‍රමාණය දැනගන්නට පුළුවන. සූර්ය ග්‍රහමණ්ඩලයේ සිකුරු හෝ එරෝස් (බ.) වැනි සෑහෙන තරම් ළඟ පිහිටි වස්තුවක අසම්පාතය සොයා ගෙන එහි උපකාරයෙන් සූර්ය අසම්පාතය මැනගත හැකිය. නක්ෂත්‍ර ඒකකයේ (නක්ෂත්‍ර ඒකකය බ.) අගය සූර්ය අසම්පාතය මත රඳා පවතින හෙයින් සූර්ය අසම්පාතය නිවැරදි ලෙස දැනගත යුතුය.
(සංස්කරණය: 1965)
